واژههای کلیدی:شعر کودک، تفکر مذهبی، گروههای سنی الف و ب، دهه 80
پیشگفتار
شعر کودک و نوجوان یکی از بخشهای زنده و پویای ادبیات کودکان در کشور ماست. شعر کودک در کشور ما ازآنجاکه از ثمرات شعر نو فارسی است، هنوز نوپاست و عمر آن به صدسالنمیرسد اما بااینحال شاعران بسیاری برای کودکان کار میکنند و پیشرفت بسیار چشمگیری داشته است. دامنهی موضوعات نیز در اشعار شاعران بسیار گسترده و متنوع است. هر چیزی از مفاهیم انتزاعی و عاطفی گرفته تا طبیعت و جامعه و مناسبات انسانی و محیط و اشیای پیرامون و طبیعت بیجان و … را میتوان در اشعار یافت. علاوه بر اینها شعر کودک بهعنوان ابزاری برای تعلیم و تربیت نیز بهکاررفته است ، زیرا یکی از مؤثرترین و مهمتریندورههای زندگی آدمی ، دورهی کودکی است و دورهای است که در آن شخصیت فرد پایهریزی شده و شکل میگیرد و دوره حساسی است که کودک باید در آن تعلیم و آموزش ببیند ، پس شاعرانی که میخواهند برای این گروه حساس شعر بگویند و اشعارشان جنبه تعلیمی و مذهبی داشته باشد ، باید با آنها ارتباط برقرار کنند و نحوه ارسال و انتقال پیام را بدانند . شاعران باید مقتضای حال مخاطب را در نظر داشته باشند و به توان ذهنی و ادراکی او توجه کنند ، کودکان شعر را نمیخوانند که از آن چیزی بیاموزند بلکه میخواهند چیزی را بخوانند که برایشان لذتبخش باشد و ذاتاً به شعر علاقه دارند و از آن خوششان میآید و شاعری که میخواهد شعر مذهبی و تعلیمی خود را برای کودک بسراید باید طوری آن شعر را بسراید که کودک از خواندن آنهم چیزی بیاموزد و هم لذت ببرد و برایش خستهکننده و کسالتآور نباشد.
مسائل مذهبی و دینی یکی از مهمترین مسائلی هستند که شاعران و نویسندگانی که برای کودکان کار میکنند ، باید در این دنیای بیکران اطلاعات و ارتباطات و مذاهب مختلف ، به آن توجه داشته باشند ، آنها باید برای لطمه ندیدن آموزشهای دینی و القای درست آن و نهادینه کردن آن در افکار کودکان با روانشناسیآنها آشنا شوند، شاعران باید برای سرایش شعرهایی مؤثرتر و آموزندهتر و جذابتر ، با تکامل و رشد درک دینی کودکان آشنا شوند و محدودهیتواناییهای کودک در فهم مسائل مذهبی را بدانند و بشناسند و بدون چنین شناختی ، شاعر نمیداند که مخاطب او از کلماتی که پیدرپی از راه گوش یا مشاهده خطوط کتاب دریافت میکند، چه برداشتی دارد و بدینسان دچار اشتباههای بسیاری در سرودن اشعار میشود و نمیتواند آموزش صحیحی را داشته باشد.
برخلاف محافل ادبی دانشگاههای ایران که تاکنون رویکرد جدی به ادبیات کودکان و نوجوانان نداشتهاند، یک جستجوی ساده اینترنتی نشان میدهد که بسیاری از مؤسسات علمی و دانشگاهی دیگر کشورهای جهان برای این شاخه از آفرینشها و تحقیقات ادبی اهمیت فراوانی قائل میشوند. جامعه علمی کشور ما نیز علاوه بر آنکه خود باید خیلی جدیتر به این حوزه بپردازد، میتواند از دستاوردهای دیگر کشورها نیز استفادهی زیادی در این زمینه بکند که یکی از این دستاوردها استفاده از نتایج پژوهشهایروانشناختی آنان در مورد کودکان و نوجوانان است ازجمله رشد و تکامل در بعد دینی که برای همه کودکان در هر جای جهان تقریباً یکسان است و میتواندربارهی هر کودک بر پایه میزان آن سن قضاوت کرد و اگر شاعران و نویسندگان ما برای سرایش شعر و نوشتن برای کودکان ، مبنای علمی داشته باشند. رسالت خویش را در خدمت به تعلیم و تربیت دینی انجام دادهاند.
این نوشتار نیز در پی آن است که مفاهیم و معارف مذهبی را که در اشعار شاعران وجود دارد با نگاهی از دریچه تحقیقات انجامشده و مبانی آنها بنگرد و در حد توان ناچیز ، خدمت کمی به کودکان این مرزوبوم کند.
شاید این پرسش در ذهن خوانندگان به وجود بیاید که چرا جامعهی آماری این پژوهش کتابهای شعر کتابشناسیهای شورای کتاب کودک است ؟ ، که لازم است در ابتدا توضیحی دربارهی شورای کتاب کودک داده شود .
شورای کتاب کودک ، سازمانی است فرهنگی و غیردولتی که در دیماه 1341 توسط گروهی از کتاب داران ، دستاندرکاران تعلیم و تربیت ، متخصصان ، نویسندگان و تصویرگران کتاب کودک و نوجوانتأسیس شد . هدف این شورا توسعهی کتابخوانی میان کودکان ، توسعهی ادبیات ملی برای کودکان و کمک به گرداوری کتابهای مناسب است .
شورای کتاب کودک باسابقهترین سازمان غیردولتی فعال در حوزهی ادبیات کودک و نوجوان است ویکی از افتخارات آن این است که هر کتابی که برای کودکان و نوجوانان به چاپ میرسد را ، در کتابخانهی خود گرداوری میکند و گروههای مختلفی که در شورا فعال هستند مانند گروههای داستان ، شعر ، دین و… به بررسی کتابهای منتخب میپردازندو از سال 1380 نیز اقدام به تألیف کتابشناسیهای توصیفی – تحلیلی کرده است که هر گروه بررسیهایی را از چندین کتاب در آن به چاپ میرساند و ما برای جامعهی آماری این پژوهش از اشعار بررسیشدهی این کتابشناسیها استفاده کردیم.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول.. 1
کلیات پژوهش…. 1
1-1-تعریف مسئله و اهمیت پژوهشی آن: 1
1-2– اهداف پژوهش…. 2
1-3- پرسشهای پژوهش…. 2
1-4- فرضیههای پژوهش…. 3
1-5–مروری بر پژوهشهای انجامشده 3
1-6- روش انجام پژوهش…. 4
فصل دوم.. 5
مبانی پژوهش…. 5
2-1- شرح برخی مفاهیم مرتبط با پژوهش…. 5
2-1-1- ادبیات: 5
2-2-ادبیات کودکان و نوجوانان : 6
2-3-شعر. 7
2-4-شعر کودک: 8
2-5-مفاهیم مذهبی و انتزاعی در کودکان : 9
2-6-مفاهیم مذهبی در ادبیات کودک : 12
2-7-شعر مذهبی کودک: 12
2-8-کودکان گروه سنی الف و ب : 14
2-8-1-گروه سنی الف (3 تا 6 سالگی ) : 15
2-8-2-گروه سنی ب(6تا 9 سالگی) : 15
2-9- نظریه روان شناسان کودک: 16
2-9-1-نظریه ژان پیاژه: 16
2-9-2-نظریه رونالدگلدمن : 18
2-10-آموزش مفاهیم مذهبی: 19
فصل سوم.. 21
مفاهیم مذهبی وبررسی آن ها در اشعار. 21
عنوان صفحه
بخش اول : بعد اعتقادی… 21
3-1-1- خداشناسی.. 21
3-1-1-1-بررسی خداشناسی در اشعار 24
3-1-2-نبوت: 35
3-1-2-1- بررسی نبوت در اشعار 38
3-1-3-امامت… 49
3-1-3-1-بررسی اشعار آموزش امامت… 50
3-1-4-آموزش معاد. 63
3-1-4-1-بررسی معاد در اشعار 66
3-1-5- عدل الهی.. 68
بخش دوم.. 70
بعد عبادی… 70
3-2-1- نماز و دعا: 70
3-2-1-1-بررسی نماز و دعا در اشعار 71
3-2-2- روزه: 71
3-2-2-1-بررسی روزه در اشعار 76
3-2-3-1-بررسی اشعار حج وزیارت.. 78
3-2-4- محرم و نامحرم و حجاب.. 82
3-2-4-1- بررسی محرم و نامحرم و حجاب در اشعار 82
3-2-5- قرآن.. 87
3-2-5-1- بررسی قران در اشعار 87
بخش سوم.. 91
بعد اخلاقی… 91
3-3-1- بررسی بعد اخلاقی در اشعار 92
فصل چهارم.. 97
آمار یافتههای پژوهش…. 97
عنوان صفحه
فصل پنجم.. 103
نتیجهگیری… 103
-تعریف مسئله و اهمیت پژوهشی آن:
ادبیات کودک و نوجوان در حوزهی فرهنگ و ادب فارسی بهعنوان یکگونه مستقل شناختهشده است و شعر کودک یکی از شاخههای مهم آن است. شعری که در کشور ما ایران برگرفته از شعر نو است و هنوزسالهای زیادی از عمرش نمیگذردو درهمهی زمینههاو موضوعات برای کودکان از شیرخوارگی تا جوانی گسترده و متنوع است . کودکان به گروههای سنی مختلفی تقسیم شدهاند که گروه سنی الف و ب جزء اولین و حساسترین گروهها هستند. از 3 سالگی تا 6 سالگی را گروه سنی «الف » و از 6 تا 9 سالگی را گروه سنی « ب » تشکیل میدهد. یکی از مباحث مطرحشده در شعر کودک که از اهمیت بالایی برخوردار است، تفکر مذهبی و مفاهیم دینی است و چگونگی طرح و بیان این مفاهیم قابلتوجه شاعران كودك است که لازم است آنها را طوری توصیف و معرفی کنند که هم برای کودک قابلدرک باشند و هم مفاهیمی که انتزاعی هستند لطمه نبینند و تحریف نشوند. مفاهیم مذهبی که کودکان هنوز درک درستی از آنها ندارند.
لازم است شاعران با یک دیدگاه شناخت گرا با نحوهی استنباط کودکان و نوجوانان در سنین مختلف از این موضوعات آشنا باشند تا بتوانند به نحوه درستی این مفاهیم را در شعر بگنجانند. نظریهپردازانی در این زمینه ، تحقیق و پژوهشهای زیادی انجام دادهاند و مراحل رشد درک دینی کودکان را بررسی کردهاند مانند ژان پیاژه و رونالد گلدمن. بهطور مثال در تقسیمبندی پیاژه از این مراحل گروه سنی الف و ب در مرحله تفکر شهودی قرار میگیرد که کودک هر چیز را بهطور ملموس درک میکند و در تقسیمبندی رونالد گلدمن این گروههای سنی به دورهی تفکر پیش
مذهبی و تفکر مذهبی ناقص اول دستهبندی میشود که کودک کمکم از محدودیتهای تفکر شهودی رهایی مییابد تا به مراتبی از تفکر عملیات عینی برسد. برای نمونه یکی از نشانههای تفکر کودک در این دوره معنا کردن مفاهیم انتزاعی به همان معنای تحتاللفظی آن است.
بنابراین لازم دیده شد در ابتدا مجموعه کامل کتابهای شعر چاپشده برای کودکان گروه سنی الف و ب که دردههی هشتاد در شورای کتاب کودک بررسیشده بود ، جمعآوری شود و پس از استخراج مفاهیم مذهبی مطرحشده ، ویژگیها و نحوهی بیان اینگونه مفاهیم در این اشعار بررسی شود و بعد از شناخت اصول درست بیان این مسائل بر اساس نظرات محققین مشخص شود که اشعار موجود تا چه حد با این اصول منطبق هستند.
امروزه بااینکه شعر کودک مبانی نظری و عملی خود را یافته است ، اما هنوز نوپاست و تحقیقات نقادانه و مؤثری در این زمینه انجامنشده است. بنابراین در این بررسی سعی بر این است که با در نظر گرفتن گروه سنی ، اشعار سروده شده در حوزهی مذهب و مفاهیم دینی بادید اصولی و انتقادی نگریسته شود.
1-2– اهداف پژوهش
1–منبع شناسی و گردآوری کتابهای شعر چاپشده برای کودکان گروههای سنی « الف و ب » در دههی هشتاد با توجه به فهرستهای منتشرشده از سوی مجلهی كتاب ماه كودك و نوجوان و کتابشناسیهای توصیفی – تحلیلی شورای کتاب کودک .
2–استخراج مفاهیم مذهبی مطرحشده از میان اشعار و بیان ویژگیها و نحوهی بیان آنها.
3-شناخت اصولی و درست بیان معارف دینی بر اساس نظریههایمطرحشده و تطبیق اشعار شاعران با این اصول.
1-3- پرسشهای پژوهش
1-ویژگیهای تفکر مذهبی در شعر کودکان گروههای سنی الف و ب بر مبنای نظر ژان پیاژه و رونالد گلدمن چگونه است ؟
2-اشعار شاعران کودک در ایران تا چه حد با شیوهی درست بیان آنها با توجه به نظر پیاژه و گلدمن منطبق است ؟
- 3- آیا با این رویکرد انتقادی در مورد نحوه ی بیان مفاهیم مذهبی ، میتوان تحولی در شیوهی بیان آن ها در شعر کودک ایجاد کرد ؟
1-4- فرضیههای پژوهش
-به نظر میرسد اشعار مذهبی زیادی که برای گروههای سنی الف وب سروده شده اند با اصول درست بیان آن از نظر پیاژه و گلدمن مغایر است.
-كودکان گروههای سنی الف و ب از طریق مصادیق ملموس و عینی با مفاهیم انتزاعی آشنا میشوند.
-به نظر میرسد با این توجه به این رویکرد انتقادی بتوان اشعار جذاب تری را برای کودکان این گروه های سنی سرود.
1-5–مروری بر پژوهشهای انجامشده
پایاننامهای با عنوان بررسی تحولات شعر کودک پس از انقلاب اسلامی توسط نسیم طاهری اسدی به راهنمایی دکتر محمدرضاحاجیآقا بابایی و مشاوره استاد حوریه شیخ مونسی در سال 1389 دفاع شده است که در این پایاننامه بسامد مضامین شعری همچون خدا، در زمان پس از انقلاب با پیش از آن مقایسه شده است.
پایاننامهای با عنوان روانشناسی در شعر کودک توسط علی کاظمی در سال 1389 به راهنمایی دکتر ابراهیم استاجی و مشاوره دکتر سید حسین اشراقی در پژوهشکده ادبیات و علوم انسانی سبزوار دفاع شده است که در این پایاننامه به بررسی و بیان تأثیرگذاری شعر بر ابعاد گوناگون روحی-روانی شخصیت کودک پرداخته است.
مقالهای تحت عنوان تعلیم و تربیت و دنیای ناشناخته دینی کودکان توسط ناصر باهنر در مجله اسلام و پژوهشهای تربیتی (2) پاییز و زمستان 1388 چاپشده است که نویسنده درک کودکان را از مفاهیم دینی بررسی کرده است.
مقالهای نیز تحت عنوان ، بررسی انتقادی اشعار دینی کودک در دهه هفتاد ، توسط محبوبه عباسپور نوغانی در مجلهی کتاب ماه کودک و نوجوان، بهمن و اسفند 1385 و فروردین 1386 چاپشده است که در این مقاله از به کار بردن برخی از آیات در شعر کودک انتقاد شده است و ذکرشده است که شاعران میتوانند آیات قران و داستانهای مذهبی را بهصورت شعر دربیاورند ولی این کار را نکردهاند.
مقاله دیگری نیز تحت عنوان ، تجلی خدا در شعر کودک ، توسط طاهره حسنی ، در مجلهی کتاب ماه کودک و نوجوان در دیماه 1390 چاپشده است که در این مقاله به بررسی مفهوم خداشناسی در اشعار منتخبی که برای کودکان سروده شده ، پرداخته است .
با توجه به اینکه سن ، عامل بسیار مهمی در درک مفهوم در کودکان است ، اما در هیچیک از پژوهشهاییادشده، نحوهی بیان مفاهیم مذهبی با توجه به گروههای سنی ، بررسی نشده است . که در این مجال به آن پرداخته میشود.
1-6- روش انجام پژوهش
آن چه یک اثر ادبی به ویژه شعررا از سایرآثارمکتوب، متمایز می سازد بهره گیری از عنصرخیال و برخورداری ازقوای تخیل است.شعرفضای متفاوتی ازذهنیات وتصورات شاعر را به نمایش می گذارد. تصوراتی که ماحصل تصرف ذهنی شاعر درمفاهیم پیرامون اوست.
شاعر در این تصرفات برای بیان واقعیات درونی ، واقعیات زندگی وتخیلات ذهنی خود از رمزهایی بهره می جوید که نماد یاسمبل (symbol) نامیده می شود.نماد یا سمبل درحقیقت نمایه ای است که علاوه بر معنی قراردادی و آشکار خود، دارای معنای دیگر وگاه متناقض باشد .این که شاعر بتواند مفهوم مهربانی وبخشندگی را با نمادی چون خورشید ویا استواری وصلابت را با نماد کوه به نمایش بگذارد، این که عشق را سرخ و فراق را زرد رنگ آمیزی کند، برتوانایی او برای جلب عواطف وبرانگیختن احساسات مخاطب می افزاید. استفاده از تعابیر متفاوت برای بیان رویدادها وحقایق پیرامون از مهمترین ویژگی های شعر فارسی است.
نمادگرایی واستفاده از سمبل ها نه تنها در شعر کلاسیک به خصوص ادبیات صوفیه رواج داشت، بلکه با تولد شیوه ی نوین شعر فارسی و باوجود بروز تغییرات اساسی در شیوه ی سرودن شعر فارسی، تقویت گردید .نخستین بارقه ی تغییر در سبک سرایش فارسی ، در شعر نیما یوشیج بروزکرد. گرایش شدید نیما به سمبولیسم یا نمادگرایی که تحت تأثیر سمبولیست های اروپایی ایجاد شده بود موجب ایجاد تغییر در سرودن شعر وخلق سبکی نوین توسط اوشد.از مهمترین ویژگی های این تغییر، رها شدن از برخی قیود موجود در شعر کلاسیک و ایجاد تحول درآن بود .این تحول در دو قالب فرم و محتوای شعر کلاسیک فارسی به وجودآمد.
ابتکار نیما صرفاًدر محدوده ی خروج از وزن وقافیه ی سنتی وایجاد قالب جدیدی از شعر که مبتنی بر عدم تساوی طولی مصرع هاست خلاصه نمی شود، بلکه در جهان بینی ونگرش اونیز حضور دارد. شعر نو، نه تنهابه لحاظ محتوا و جریانهای ادبی حاکم بر آن با شعر کلاسیک فارسی متفاوت است ، بلکه از نظر فرم و تکنیک نیز ممکن است همانند شعر کلاسیک، موزون ویا غیرموزون بوده و یا وزن آن عروضی کامل یا ناقص باشد. استفاده ی آزاد از قافیه در شعر نو از معروف ترین ویژگی های این سبک شعر فارسی است.ازنگاه شاعران این سبک شعروموسیقی یکسان است.بنابراین شاخصه ی موسیقی شعر، آهنگ درونی آن است.
بعداز نیما یوشیج، فروغ فرخزاد ، احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث و سهراب سپهری از پیشگامان شعر هستند.دراین میان نمونههای برجسته و اوج شعر نوی فارسی را می توان در آثار فروغ و شاملو یافت.آن چه که در شعر به سبک نو به وضوح دیده می شود، چهارچوب گریزی است.شعرنو ساختارشکن است و با توجه به این ویژگی که به خصوص دربه کارگیری وزن وقافیه دیده می شود، به نظر می رسد بسیاری از مفاهیم که در ذات خود در تقابل وتضاد با یکدیگر هستند نیز می توانند در اشعار این شاعران دیگرگونه و با نگاهی ساختارشکنانه به کارگرفته شوند. عناصری همچون «آب وآتش» و«نور وظلمت»، به دلیل اهمیتی که در جهان هستی وزندگی انسانها داشته اند، همواره در آثار ادبی مورد توجه بوده اند .
اصطلاحات«نور،ظلمت،آب،آتش» از دیر باز در ادبیات به ویژه در اشعار شاعران کهن در چهارچوب ویژگی های ذاتی خود به کار گرفته شده اند. چنانکه در بیت زیر:
شتابیدی و جنگ را ساختی / به کردارآتش همی تاختی( فردوسی ، بیت1793)
فردوسی به ویژگی سوزندگی و ویرانگری آتش اشاره دارد و یا در بیت:
از هلیله قبض شد اطلاق رفت / آب آتش را مدد شد همچو نفت (مولانا ، بیت54)
مولانا سیالی آب و چگالی آن را مددی برای ویرانگری وشعله ور شدن آتش می داند.
اما سهراب در قطعه ی زیر از تاریکی که مظهر نا امیدی،شک وتنهایی است، امید را می سراید :
من دراین تاریکی
درگشودم به چمن های قدیم
به طلایی هایی
که به دیوار اساطیر تماشا کردم(سهراب،1346 :389)
به این سبب اندیشه ی بررسی بروز ساختار شکنی در مفاهیم عناصر طبیعی در شعر نو به ویژه اشعار نیما ، فروغ، سهراب و شاملو شکل گرفت.
دکتر شفیعی کدکنی می نویسد:
«شعرسبک خراسانی به نظر صورخیال ودیدگاه های ادبی ازلحاظ تشبیه مخصوصاً تشبیه تفضیلی بسیارقوی است.شعرقرن چهارم ازنظر تصاویرحسّی و تجربه های مستقیم شعری،بارورترین دوره ی ادب فارسی است. ازنظرتنوّع زمینه های تصویری،شاعران این دوره باآزادی تخیّل خویش،بسیاری ازخیال های شعری رابه ادب فارسی تحمیل می کنندکه قرن ها با تصرفات مختلف درشعرشاعران بعدی تکرارمی شودوشاعران بعدی گاهی پدیده های طبیعی رااز چشم و دیدگاه تخیّلی شاعران این دوره می بینند.» (شفیعی کدکنی،1383:٤٠٥)
به دلیل درباری بودن اکثرشعرا، تصاویرشعری این دوره فقط برای معرفی خود تصویرندواگر گاهی شاعرهدف دیگری دارد،معمولاًجزمدح ممدوح،چیز دیگری نیست به همین دلیل معمولاً شاعران مورد بحث ما،از تشبیهات(محسوس به محسوس هم مفرد و هم مرکب)استفاده می کنند و استفاده از تشبیه معقول به محسوس نادر است.
«توصیفات نیزدر سبک خراسانی قوی هستند.جزئی ترین پدیده های طبیعی از قبیل:ابر، باران، برف، رنگین کمان، طوفان، سیل و رعد و برق، در توصیفات دقیق شاعران این سبک، رایج ترین وسیله توصیف تشبیه است که در شعر آن ها گنجانیده شده است به طورکلی طبیعت گرایی شاعران این دوره سبب شده است که به توصیف جزئیات طبیعت بپردازند و شیوه آنها در این زمینه تشبیه مرکب و تفصیلی است .»(شمیسا، 72:1376)
منوچهری یکی از شاعران بزرگ سبک خراسانی است که فصول رابه طور اعجاب انگیز توصیف کرده است و تغزّلات وی وصف طبیعتی است که مشاهده کرده است. توجّه منوچهری به عناصرتشکیل دهندهی فصول نسبت به دیگر شاعران مورد بحث از بسامد بالاتری برخوردار است.
| همی ریزد میان باغ ، لؤلؤها به زنبرها | همی سوزد میان راغ عنبرها به مجمرها | |
| 22/3م |
نیز:
| نوبهـار آمد وآورد گـل و یاسمنا | باغ همچون تبت و راغ به سان عدنا | |
| 1/1م |
رودکی نخستین کسی که ساختن قصاید کامل وتمام را با تشبیب و مدح و دعا معمول کرده است. وی در توصیفات غنایی و تصاویر مربوط به توصیف فصول، از طبیعت و عناصر آن بهره می گیرد.
| لاله میان کشت بخندد همی زدور | چون پنجه عروس به حنّا شده خضیب | |
| 11/2ر |
نیز:
| آمد بهار خرّم با رنگ و بوی طیب | با صد هزار نزهت و آرایش عجیب | |
| 1/2ر |
عنصری یکی ازبزرگترین استادان قصیده پرداز و مدیحه سرای قرن پنجم، بلکه زبان پارسی، درمیان فصول مختلف سال به بهارتوجّه بیش تری دارد.
هرچندکه بنابه دلایلی خاص که به آنها اشاره خواهدشد؛عنصری چندان میانه ای با توصیف فصول نداردودرواقع این گونه توصیفات
درشعر عنصری رنگ و جلای چندانی ندارد،امّا وی درتوصیف فصول سنگ تمام می گذارد.
| دل مرا عجب آید همی زکار هوا | که مشکبوی سلب شد زمشکبوی صبا | |
| 1/1ع |
فرخی در توصیفِ فصول، صحنه ها را خلق می کند و خواننده ، ذره ذره صحنه ها را با خواندن اشعارش در ذهن خود مجسّم می سازد.ارتباط عناصر طبیعت در شعر فرخی همانند بسیاری از شاعران طبیعت سرا به خوبی مشخص و پررنگ است. فرخی به سادگی ،تصاویری که از طبیعت می بیند را درقالب قصیده می ریزد و اثری دلنشین وممتازبه دست می آورد.اودروصف بهارو باغ ،ابیات قابل توجّهی داردودرواقع مجموعه ای از تصاویر مختلف را به وجود آورده است که تشبیهات نقش عجیب و فریبایی را در آنها بازی می کنند.
| باغ دیبا رخ پرند سلب | لعبگر گشت و لعبهاش عجب | |
| 250/13ف |
اگرچه وصف فصول، بیشتر آغازی برای ستایش حکمرانان و بزرگان دربارهاست، امّا از لا به لای آن توصیفات میتوان نکات سودمندی یافت که بررسی و تحلیل آن، ما را از چگونگی وصف هر شاعر و زیبایی توصیف هر کدام آشنا می کند. ضمن این که با جشن های ایرانی آشنا می شویم و از عوامل مؤثّر در جشنها اطّلاع حاصل می کنیم.
این پایان دردوفصل تنظیم شده است که عبارتند از:
فصل اوّل:درآمدی براوضاع سیاسی واجتماعی قرن چهارم وپنجم وتاثیر آن بر شعر. در این فصل اوضاع سیاسی واجتماعی قرن چهارم وپنجم مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته واز عوامل تأثیر گذار برشعرآن دوره یاد شده است.
فصل دوم: توصیف فصول درشاعران شاخص سبک خراسانی.
درایـن فصل توصیفِ فصول توسط شـاعرانِ شاخـصِ سبک خراسانی مـوردبررسـی وتحـلیل قـرار
می گیرد.
فصل سوم: نتیجه گیری و پیشنهاد ها
نتیجه ای که ازتمام این تحقیق به دست آمد؛دراین فصل آورده شده است.
مأخذابیات منتخب از تمامی شاعران، دیوان آن ها به تصحیح دکترسیّدمحّمددبیرسیاقی است واعدادی که درزیرابیات آمده ،ازچپ به راست بیانگرِشماره ی قصیده وبیت است.
علامت های اختصاری نیزبراساس حروف ابتدای ِنام هرشاعرآورده شده اند.بنابر این؛م:(منوچهری)ع:(عنصری)ر:(رودکی)ف(:فرخی)،است.
پیشینه ی تحقیق
درباره ی دیدگاه ونوع نگرش شاعران بزرگ وصاحب سبک ازدیرباز مطالب بسیاری گفته ونوشته شده است ،امّا وجوه شعری این شاعران از بسیاری جهات هنوز به خوبی شناخته نشده است. بنابر این هنوز تحقیقات بسیاری در این زمینه می توان انجام داد.
آنچه مسلّم است این که درباره ی توصیف فصول درشعر شاعران شاخص سبک خراسانی ،تحقیقی کامل یاکتابی جامع نگاشته نشده است وفقط بعضی از نویسندگان اشاراتی به طبیعت گرایی این شاعران دارند که ذیلاًبه آن ها اشاره می شود:
- شفیعی كدكنی، محمدرضا، صور خیال درشعر فارسی، انتشارات آگاه،چاپ پنجم،1372.
نگارنده دراین کتاب به صورخیال ونقد وتحلیل آرای علمای اسلامی وهمچنین شاعران برجسته ی زبان فارسی از آغاز تاپایان قرن پنجم هجری درباب بیان وشیوه های مختلف پرداخته است.
- شمیسا،سیروس،سبك شناسی شعرفارسی، تهران ،فردوس،چاپ اوّل ،
نویسنده ی این کتاب که سبک های گوناگون شعر فارسی رابررسی کرده ودر آن ازطبیعت گرایی شاعران سبک خراسانی ،همراه با اندکی جزییّات سخن به میان آورده است.
- صفا، ذبیح اللّه، تاریخ ادبیات ایران،چاپ پانزدهم ،فردوس،تهران،1370.
دراین کتاب ،مطالبی هرچند مختصردرمورد الهام ازعناصرطبیعت دراشعار شاعران سبک خراسانی آمده است.
- نیوتن،اریک،شناخت زیبایی،انتشارات علمی فرهنگی،تهران،چاپ دوم،1366.
زوایای زیبای طبیعت وتوانمندی شاعران ایرانی به خصوص شاعران مورد بحث درتوصیف آن،از موضوعات این کتاب است.
1 – 3 – پیشینه تحقیق
در این پژوهش، با توجه به نگرش و جهان بینی سیاسی و اجتماعی سیمین دانشور در رمان سووشون و پیوند آن با جزیره سرگردانی ، و توجه به كاربرد آن در بافت متن و انتخاب واژگان خاص متناسب با بافت موقعیت است . كه غالباً در پژوهشهای پیشین نادیده گرفته شده است.
از آنجا كه این پژوهش به جهان نگری نویسنده و تحلیل مهم ترین بن مایه های رمان نظر خواهد داشت،
ابتدا به تحولات سیاسی، اجتماعی و تاریخی ای كه رمان در تعامل با آنها شكل گرفته است می پردازد
1 – 4 – ضرورت تحقیق
دانشجویان مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی بیشترین بهره را از این پژوهش خواهند برد و با یک اثر
داستانی معاصر وتحلیل و بررسی شخصیت های آن به خوبی آشنا خواهند شد.
1 – 5 – اهداف تحقیق
الف: معرفی وشناخت شخصیت های موجود در سووشون و جزیره سرگردانی، بررسی خصوصیات روحی و روانی آنها به دانشجویان رشتۀ زبان و ادبیات فارسی و علاقمندان به آن.
ب: دیگر اینکه بعضی از شخصیت های موجود در سووشون و جزیره سرگردانی به مرور زمان به فراموشی سپرده شده اند و در این تحقیق سعی بر آن است تا اطلاعاتی در مورد این اشخاص و اهداف آنها بیان شود.
ج: با استفاده از این پژوهش یک الگوی ساختاری بدست می آید که مورد استفاده پژوهشگران در زمینهی آثار داستانی معاصر قرار گیرد.
1- 6-سوالات تحقیق
1 – مهم ترین درونمایه های این دو رمان چیست و چگونه میتوان پیوند معنایی بین رمان های سیمین دانشور( سووشون و جزیرة سرگردانی) برقرار كرد؟
2 – رابطه این دو اثر سیمین دانشور و مسائل اجتماعی دیگر چگونه تبیین می شود؟
3 – شخصیت های زن موجود در سووشون وجزیره سرگردانی دارای چه نوع حالات ، روحیات و افکاری هستند و چه عواملی باعث دگرگونی شخصیت آنها می گردد؟
1-7-فرضیات تحقیق
الف: با جامعه شناسی شخصیت زن در این تحقیق به ما کمک می شود که با اشخاص ، روحیات و رفتار آنها آشنا شویم.
ب: در این دو اثر سیمین دانشور (سووشون و جزیره سرگردانی)زنان از فقیر ترین و پایین ترین سطوح طبقاتی تا زنان طبقات مرفه مورد توجه قرار می گیرند.
ج: وی زن را از نظر اقتصادی و عاطفی وابسته به مرد قلمداد می کند.
د: در داستانهای او زنان در مناسبات زناشویی و عاطفی به مراتب از مردان آسیب پذیرترند و هر چه زنان طبقه متوسط پایاپای مردان در عرصه فعالیتهای اجتماعی و سیاسی حضوری فعال دارند برخی محدودیت ها و ناهنجاری های عرفی _ اجتماعی نیز موجب گرفتاری و آسیب پذیری هر چه بیشتر آنان می شود.
کمتر شاعری را می توان سراغ گرفت که در چندین زمینة شعری ، ((سرآغاز)) و (( دوران ساز)) بشمار آید. اگر می بینیم که جلال الدین مولوی با چنان شیفتگی و حرمتی از حکیم غزنوی یاد می کند ، ادای حق واجبی است در مورد او و به هیچ روی از نوع تعارفهای مرسوم در میان قدما نیست. بویژه که آشنایی با او دریچة آشنایی با مولوی و عطار و حافظ و بسیاری دیگر از بزرگان ادب فارسی است و تأمل در شعر او ما را با شکل گیری در تکامل چندین نوع از انواع شعر فارسی آشنا می کند.
سنائی در قصاید خویش ، نمایندة برجستة شعر اجتماعی و نیز شعر اخلاقی و عرفانی است. و تقریباً تمام شاهکارهای سنائی در قصاید ش است و همه نوع معنی و مضمون را می توان یافت از نقد کار علمای دین و زاهدان ریائی تا نقد صوفیان دکّان دار تا بازاریان و ترازو داران دزد تا پادشاهان و وزیران و سپاهیان و همه و همة عناصر جامعه.
در این گونه شعرها سنائی بی پروا ترین نمونة نقد اجتماعی را عرضه می کند و شجاعتِ او در این راه تقریباً بی نظیر است. حتّی در دوره های گسستگی و عدم تمرکز حاکمیت ها ، کم اند شاعرانی که دلیرانه تر از او به نقدِ این مسائل پرداخته باشند ، بویژه که او با زبانی سخته و استوار و ساخت و صورتی متین و جذاب – که نمونة عالی شعر و نوعِ قصیده در تاریخ ادب ماست – این انتقادهای اجتماعی و سیاسی را عرضه کرده است و آینه ای ساخته است که نه تنها جامعة عصرِ او را در آن می توان دید بلکه تمام ادوارِ تاریخ اِجتماعی ما را در آن می توان مشاهده کرد و شعر، شعر حقیقی، چیزی جز این نمی تواند باشد.
و بویژه انتشار و نفوذ شعر سنائی از روزگار حیات او تا هم امروز ، انتشاری شگفت آور بوده است وقتی سنائی در آخرین سالهای عمر خود بود ، شعرش در تمام قلمرو زبان فارسی ، از حلب تا کاشغر ، در مسجد و خانقاه و میخانه ، گسترش داشت و هر جا که می رفت می دید شعرش قبل از وی بدان جا رفته است و این توفیق در میان قدما شاید فقط نصیب سعدی شده باشد ، آن هم یک قرن و نیم بعد از سنائی.