وبلاگ

نفیسی معتقد است، زبان بهترین و آشکارترین وسیلۀ نشان دادن فکر مشترک است و بسیاری از افکار را می­آورد (نفیسی، 1390: 293). افزون بر این، مهمترین ابزار ارتباط اجتماعات بشر محسوب می­شود که سبب تولید فهم علایم و کلمه­ها و جمله­های تازه بی­شماری به وسیلۀ انسان می­شود (فرشیدورد، 1388: 24). از این رو، زبان و ساختمان آن همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است و قواعد آن به وسیلۀ دستورنویسان و دیگر پژوهشگران مورد بررسی قرار گرفته است. این قواعد که به مثابه دستور زبان شناخته شده است، جزء علوم اصلی ادبی به شمار می­رود و ساختار هر زبانی را شکل می­دهد. از این رو، برای بررسی هر علمی ابتدا به سراغ دستور زبان آن می­روند تا بتوانند با شناخت بهتر آن، از آن برای مقاصد مورد نظر بهتر استفاده کنند. به گفتۀ باطنی، الگوها و روابطی که مجموعاً ساختمان این زبان را شکل می­دهد، انواع متفاوتی دارند که می­توان آن­ها را از سه جنبۀ دستور، واژگان و اصوات مطالعه کرد (باطنی، 1387 :7). قصد ما در این پژوهش بررسی جایگاه دستور زبان فارسی در ویرایش زبانی است. این ویرایش یکی از انواع ویرایش متون است که به صورت صحیح عبارات و جملات، دقت در ساختار و معنی و کاربرد واژه­های به کار رفته در متن، بررسی ساختار جمله، رفع خطاهای زبانی و نابه­سامانی عبارات، پرهیز از درازنویسی و ابهامات و … می­پردازد.

 

 

به طور کلی، آنچه در ویرایش زبانی بحث می­شود، از چند منظر قابل بررسی است:

 

 

«1)  رفع خطاهای دستوری، ساختاری و جمله­بندی؛

 

 

2) اصلاح انحراف از زبان معیار و یک­دست کردن زبان نوشته؛

 

 

3) ابهام­زدایی از عبارت­های نارسا، مبهم، متناقض، نامفهوم و عامیانه؛

 

 

 

4) انتخاب برابرهای مناسب برای واژگان غیرفارسی، حذف واژگان، تعابیر و اصطلاحات و عبارت­های تکراری و زائد، عامیانه، ناقص، نارسا، متضاد و متناقض؛

 

 

5) کوتاه کردن جمله­های طولانی؛

 

 

6) ساده­سازی و روان­سازی متن از نظر جمله­بندی؛

 

 

7) گزینش واژگان فارسی و برابرهای مناسب» (ذوالفقاری، 1390: 17).

 

 

بنابر موارد مذکور، یکی از مقوله­های مهم در ویرایش زبانی، توجه به دستور زبان است؛ چرا که ساختار و جمله­بندی متن را سامان می­دهد، ابهام را از عبارت­های نارسا و متناقض می­زداید، با شناخت روابط اجزای جمله؛ از میزان نارسایی­ها در نگارش متن می­کاهد و … . مهم­تر از همه به صورت اثر و اجزای سازندۀ ساختمان زبان متن توجه می­کند. با توجه به این که صورت وسیلۀ پی بردن به معنی است و اگر ظاهر عبارت ناقص باشد، معنایی از آن مفهوم نمی­شود؛ لذا توجه به صورت که ساختار جمله و کلمات را شکل می­دهد، اهمیت بسیاری دارد و در دستور زبان به آن توجه می­شود که در ویرایش زبانی جزء مقوله­های مهم به شمار می­آید.

بنابر این ملائکه­ی چهارگانه همواره در تلمیحات شعرای پارسی گوی منشأ مضمون سازی­های بکر و خلاقانه بوده­اند از آنجایی که شاعران کلاسیک در شعر خود استشهاد به تلمیحات دینی و اسطوره­ای را مد نظر داشته­اند و تصاویر زیبایی از این گونه موضوعات در شعر خود آفریده­اند شایسته است که این مقوله در شعر عطار و مولانا به جز(غزلیات شمس) که از شاعران صاحب سبک قرن­های 5 ، 6 و 7 هستند و در تغییر و تحول سبک شعر فارسی نقش عمده­ای را ایفا کرده­اند و از پرچمداران ادبیات عرفانی محسوب می­شوند مورد بررسی و ارزیابی دقیق قرار گیرد. تا نحوه استفاده و بکارگیری این موجودات و تصویری که از آنان در شعر خود ارائه داده­اند و تفاوتها و شباهتهایی را که احیاناً در نحوه مضمون سازی­های این دو شاعر به چشم می­خورد بررسی شود.

 

 

1-4- اهداف تحقیق  

 

 

 

1. شناخت گوشه­ای از ناشناخته­ها برای دوستداران عرصه علم و ادب فارسی

 

 

1. پاسخ دادن به سؤالاتی که همواره دغدغه­ی خاطر این جانب بوده است.

 

 

1. آشنا کردن ادب دوستان با جنبه­های خلاق ذهن دو شاعر بزرگ و سبک ساز

 

 

1. سوق دادن دوستداران علم و ادب برای توجه کردن به جنبه­های کمتر شناخته شده تفکرات دو شاعر

 

 

1-5- فرضیه­ی تحقیق  

 

 

 

1. طرز تلقی شاعران مورد بحث از ملائکه مقرّب با دگر شعرای پارسی گوی چندان متفاوت نیست.

 

 

1. دو شاعر مورد بحث از سایر شاعران کلاسیک و شاعران معاصر از این موجودات در جهت اهداف خود و برای فهم مطالب به خواننده با آوردن تلمیحات و اشاره­هایی به این موجودات توانسته­اند کار را در حدی آسان­تر جلوه دهند.

 

 

1. استناد، تلمیح و اشاره به این موجودات در شعر دو شاعر یاد شده به وفور یافت می­شود.

 

 

1-6- پیشینه تحقیق  

 

 

از آنجا که این موضوع، موضوع بدیع و تازه­ای به شمار می­رود تحقیقات زیادی در این زمینه صورت نگرفته است. تنها مقاله­ای با موضوع عزرائیل توسط آقای دکتر حسن بیرق برای استفاده کنندگان دراین زمینه نگارش یافته است. که در دایره المعارف اسلامی به چاپ رسیده است.

 

 

1-7- روش تحقیق  

 

 

این تحقیق بر اساس روش توصیفی- تحلیلی و بر پایه­ی مطالعات کتابخانه­ای انجام شده است. نخست از طریق مطالعه و یادداشت برداری، اطلاعات جمع­آوری شده و بعد به توصیف آن­ها پرداخته شده است. در نتیجه با توجه به فرضیه و سؤال­های تحقیق، به تحلیل اطلاعات جمع­آوری شده پرداختیم.

 

 

1-8- مشکلات و محدودیت­های تحقیق   

 

 

 

 

از آنجایی که کمتر کسی در این زمینه کار کرده است، طبیعتاً برای جمع­آوری اطلاعات در این موضوع، با مشکلات فراوان روبرو بودم از جمله بررسی دیوان­های دو شاعر مذکور به صورت بیت به بیت و نبود منابع کافی در دسترس، اما نهایتاً با توکل به خدا و تحمّل مشکلات و همراهی استاد راهنما ومشاور توانستم کار را به اتمام برسانم.

 

 

 2- زندگی­نامه مولانا و عطار

 

 

2-1- مولانا                                    

 

 

« نام او باتفاق تذکره نویسان محمد و لقب او جلال الدین است و همه مورخان او را بدین نام و لقب شناخته­اند و او را جز جلال الدین به لقب خداوندگار می­خوانند. لیکن شهرت مولوی (بمولانای روم) مسلم است و همچنین آقای الفت اصفهانی عقیده دارد که تخلص مولوی خاموش بوده زیرا در خاتمه اکثر غزلها این کلمه را بطریق اشارت و تلمیح گنجانیده است».

 

 

 (فروزانفر، 1376: 3، زوّار)  

 

 

جلال الدین محمد که با القاب خداوندگار، مولانا، مولوی در میان پارسی زبانان و با نام رومی میان اهالی مغرب زمین شهرت یافته. یکی از بزرگترین متفکران جهان و یکی از شگفتیهای تبار انسانی است و این آتش افروخته در بیشه اندیشه­ها در دو محو تفکر و احساس که کم و بیش با هم سازگاری ندارند به مرحله­ای از تعالی و گستردگی شخصیت رسیده که به دشواری می­توان دیگر بزرگان تاریخ ادب را در کنار او با او سنجید.                       (شفیعی کدکنی، 1318: 13) 

 

 

نوشتن سرگذشت مردی چون مولانا جلال الدین محمد کار آسانی نیست. مردی که درباره او هر چه بگویند و بنویسند باز هم ناگفته­ها بسیار است. بهاء ولد موعظه­های خود را با سخنان صوفیان می­آمیخت و به همین دلیل مجلس او گرمی و شوری داشت و او را در مقام مقایسه با فقیهان و مدرسان بلخ قرار می­دادند.                                                          (استعلامی، 1383: 10)

 

 

عاشقان ایرانی و افغانی هنوز ترجیح می­دهند که جلال الدین را «بلخی» بخوانند. زیرا خاندان او پیش از مهاجرت به سوی غرب، در بلخ زندگی می­کردند.                       (بدره­ای، 1377: 18) 

 

 

2-1-1- مولد و نسب  

 

 

« مولد مولانا شهر بلخ است و ولادتش در ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری اتفاق افتاد و علت شهرت او به رومی و مولاناء روم همان طول اقامت وی در شهر قونیه بوده که اقامتگاه اکثر عمر و مدفن اوست، چنانکه خود وی نیز همواره خویش را از مردم خراسان شمرده و اهل شهر خود را دوست میداشته و از آنان فارغ التحصیل نبوده است. نسبت او به گفته جامی از جانب پدر به ابوبکر صدیق می­پیوندد و پدر مولانا محمد بن حسین خطیبی است که به بهاء الدین ولد معروف شده است و او را سلطان علماء لقب داده­اند. وفات او به روایت احمد رازی در سال 628 واقع گردید  و بنابر این ولادت او مصادف بوده است با سال 543».                 (فروزانفر، 1376: 8)

 

 

بر طبق بعضی اسناد بهاء ولد به قصد حج از بلخ بیرون آمد و در نیشابور با فرزند خردسالش جلال الدین محمد به دیدار شیخ فریدون الدین عطار شتافت و ملاقات این سه تن امری طبیعی است این سفر که از بلخ آغاز شد باید در حدود سالهای 618 یا 617 و 616 اتفاق افتاده باشد. بنابر این جلال الدین محمد در این سالهای نوجوانی در سنین سیزده یا چهارده سالگی بوده است. بهاء ولد بر سر راه مکه به بغداد رفت و بعد از گزاردن حج به شام و از آنجا به آسیای صغیر عزیمت کرد و چون آتش فتنه تاتار روز به روز شعله­ورتر می­شد و زادگاه مألوف او، از آشفته­ترین نواحی قلمرو اسلامی آن روزگار شده بود دیگر عزم وطن نکرد و در همان منطقه سکونت گزید و مورد توجه پادشاهان ان سامان قرار گرفت. جلال الدین محمد بر طبق بعضی رویات در شهر لارنده، به فرمان پدرش با گوهرخاتون، دختر خواجه لالای سمرقندی که از مردم برجسته آنجا بود ازدواج کرد و این ازدواج در سن 18 سالگی حدود سال 662، روی داد.                (شفیعی کدکنی، 1318: 15) 

 

 

2-1-2- ایام تحصیل

فصل سوم : نگاهی به احوال، افکار و اشعار شاعران انقلاب دارد.

 

 

فصل چهارم: محتوای اشعار شاعران  انقلاب اسلامی را بررسی و پژوهش می کند.

 

 

واژه های کلیدی : شاعر انقلاب ، شعر انقلاب ، محتوا و درون مایه، …..

 

 

1-2 ) هدف

 

 

از زمانی که شعر همچون یک مقوله ی اجتماعی  به درون جامعه راه یافت و مانند یک ابزار تبلیغاتی توسط روشنفکران حوزه ی ادب فارسی در خدمت اهداف و آرمانهای اجتماعی و به تبع آن انقلابیون درآمد؛ بنابراین مضمون و محتوای خود را از تنش ها، اتفاقات، حوادث ورویدادهای اجتماعی وام گرفت. از انقلاب مشروطه به بعد به خصوص در دوران معاصر، شعر به شدت تحت تاثیر واقعیت های اجتماعی است ،به همین خاطر اشعار شاعران انقلاب اسلامی مملو از مسائلی است که به نوعی به اجتماع و روزگار آن ها وابسته است. با بررسی و تحقیق این اشعار می توان مضمون و محتوای آن ها را از جهت اجتماعی و سیاسی مشخص کرد. هدف از انجام این تحقیق، آن است که با بررسی و پژوهش دقیق اشعار شاعران انقلاب اسلامی، درون مایه و سایر ویژگی های محتوایی آن شناسایی گردد.

1-3 ) پیشینه ی تحقیق

 

 

اگرچه در باره ی شعر معاصر و شاعران انقلاب و اشعار آنها مقالات و کتابهایی به رشته ی تحریر درآمده است، اما هیچ گونه منبع مشخصی، محتوای اشعارشاعران انقلاب به خصوص شاعران مد نظر در این تحقیق یعنی، قیصر امین پور، محمد علی معلم دامغانی، سید حسن حسینی و حمید سبزواری را بررسی و پژوهش نکرده است و این پایان نامه اولین مجموعه ای است که به طور مستقل به مضمون و درون مایه های اشعار انقلاب می پردازد. امید است مورد استفاده پژوهشگران درحوزه ی  ادب فارسی به خصوص شعر معاصر قرار گیرد.

 

 

اما مهمترین کارهای انجام گرفته به شرح زیر است :

 

 

«چشم انداز شعر معاصر ایران» در این کتاب دکتر سید مهدی زرقانی با بررسی جریان های شعر معاصر در هر دوره به جریان های شعر معاصر و فراز و نشیب های این دوران پاسخ داده است و در کنار بررسی هر دوره به چهره های شاخص و ویژگی های شعری هر کدام نیز پرداخته است .

 

 

زرقانی در کتاب مذکور سعی کرده است ابتدا یک چارچوب کلی از شعر، نقد شعر و ویژگی های فرهنگی جامعه ارائه کند تا زمینه برای تحلیل و بررسی شعر معاصر مهیّا شود. این مسأله او را بر آن داشته است که ابتدا معیارهای درون متنی شعر از جمله موسیقی، عاطفه، زبان، صورخیال، اندیشه ی شعری و … را واکاوی کند، آن گاه اشعار شاعران معاصر را با این معیارها تطبیق دهد تا تفاوت ها و شباهت های آن ها بر خواننده مشخص شود.

 

 

لذا شاخص های درون متنی و فرم ذهنی کتاب یاد شده که بیشتر حول محور محتوای اشعار
می چرخد با این پایان نامه همراه است و با متن آن هم خوانی دارد. زرقانی شعر معاصر را نقد و بررسی می کند و از شاعران زیادی در این عرصه می نویسد اما مشخصاً هیچ کدام از شاعران انقلاب که در پایان نامه آثارشان از نظر محتوی نقد و بررسی شده، نامی نبرده است. و

 تفاوت آن با این پایان نامه در این است که نویسنده کمتر به محتوی پرداخته و بیشتر به لفظ و قالب تکیه کرده است.

 

 

«شعرآیینی و تاثیر انقلاب اسلامی برآن» در این کتاب زهرا محدثی خراسانی سعی کرده است که مضمون و محتوای شعر آیینی که شامل شعر توحیدی، شعر آزادگی و تعلیمی و شعر ولایی است را از ابتدا تا انقلاب اسلامی به صورت مبسوط شرح دهد و تاثیر انقلاب اسلامی را برشعر آیینی بیان کند.

 

 

کتاب خانم محدثی از نظر محتوی با این پایان نامه هم خوانی زیادی دارد، زیرا این کتاب، شعر آیینی را از آغاز تا زمان حال، بررسی و پژوهش می کند و محتوای اشعار را از جهت آموزه های دینی، تلمیحات قرآنی، شخصیّت های بزرگ اسلامی، مناسبت های مذهبی، در ترازوی نقد قرار می دهد. از آنجا که این پایان نامه، محتوای اشعار انقلاب را واکاوی می کند که بیشتر صبغه ی دینی و مذهبی دارد و ترویج آموزه های دینی و اسلامی است. لذا، این پایان نامه و کتاب مذکور هر دو در هدف و ارائه ی رسالت خویش، خط مشترکی را طی می کنند. نویسنده در این کتاب محتوای اشعار را از لحاظ محوریت دینی و معنوی بررسی کرده و به مسائل دیگر از جمله سیاست، آزادی، و موارد متفرقه ی دیگر اشاره نکرده است پس با پایان نامه ی مذکور این تفاوت را دارد که مباحث پایان نامه کلیت بیشتری را شامل می شود.

 

 

«جویبار لحظه ها»، (ادبیات معاصر فارسی) نوشته ی دکتر محمد جعفر یاحقی

 

 

دکتر یاحقی در این کتاب، نظم و نثر معاصر را زیر ذره بین برده است. او ابتدا از شعر عصر بیداری شروع کرده، آن گاه به شعر عصر نیمایی و دوره ی نوگرایی رسیده و همه را اعم از نثر و نظم بررسی و نقد کرده است. در بخش سوم کتاب، درآمدی بر ادبیات عصر انقلاب و به خصوص شعر آورده که با محتوی پایان نامه یک سو و یک جهت است. البته بقیه ی بخش های کتاب نیز، هر یک به نوعی به جریان های شعر و نثر معاصر می پردازد. دکتر یاحقی نیز به صورت کلی مطالب را بیان کرده و کمتر وارد جزئیات شده است و به صورت پراکنده به محتوی پرداخته است که با موضوع پایان نامه متفاوت است.

 

 

 «از نیما تا روزگار ما» عنوان کتابی است که تاریخ 150 ساله ادب فارسی را نقد و بررسی می کند. نویسنده ی کتاب، یحیی آرین پور، در این کتاب از چند وجه به ادب فارسی نگریسته است، از تجددگرایی تا تغییر خط فارسی، جراید و مجلات، تاریخ نویسان و ادب شناسان، رمان نویسان و نمایش و نمایش نویسان را از نظر گذرانده است. در بخش هشتم به شعر نو پرداخته و در همین فصل از نیما و اشعار او یاد کرده است که به موضوع پایان نامه برمی گردد. این کتاب نیز با اهداف پایان نامه که دنبال کرده است تفاوت فراوان دارد زیرا به اکثر جنبه های شعر به صورت مختصر اشاره شده و کمتر به محتوی پرداخته است.

 

 

«تاریخ تحلیلی شعر نو» اثر محمد شمس لنگرودی، کاری در خور توجه و شایان در ادبیات معاصر به خصوص شعر می باشد. این کتاب که در سه جلد تألیف و منتشر شده است، اشعار نو فارسی را از تمام جوانب نقد و بررسی کرده و به معایب و محاسن و شاخص های شعری آن اشاره کرده است که در جای خود، بسیار ارزشمند است. اما محتوای اشعار را آن گونه که در این پایان نامه کار شده، بررسی و پژوهش نکرده و بیشتر به جنبه ی زیباشناختی پرداخته است.

 

 

«طلا در مس» نوشته ی رضا براهنی، که شعر معاصر و شاعران نوگرای فارسی را با زبانی تند و گاه نیش آلود نقد می کند و بعضی مواقع از توهین نیز ابایی ندارد. هر چند منتقد مختار است که اثر را از هر جهت بررسی و نقد کند اما نباید این مسأله مغرضانه صورت گیرد، بلکه باید در چارچوب قوانین نقد انجام شود. براهنی یک منتقد است و عیب و حسن کار را بیان کرده است و کمتر به محتوی توجه داشته و لذا بیشتر صورت و لفظ را در ترازوی نقد قرار داده است. البته در این کتاب از شاعران ذکر شده در پایان نامه اثری نیست.

 

 

به طور کلی می توان به تفاوت پایان نامه مذکور و آثار مطرح شده در پیشینه این طور اشاره کرد که مباحث این پایان نامه مربوط به یک دوره ی خاص تقریباً سی ساله یعنی عمر انقلاب اسلامی و فقط درباره ی اشعار چهار شاعر خاص است که در این دوره و کمی ماقبل آن شعر سروده اند و از طرف دیگر فقط اشعار از لحاظ محتوایی بررسی و تحلیل شده اند و به ظرافت های دیگر شعری اعم از ساختار، زیباشناسی، بلاغت و … پرداخته نشده است اما آثاری که شرح آن ها در پیشینه آمده به ادب معاصر از انقلاب مشروطه تا زمان حال تعلق دارد که به طور کلی نظم و نثر و به خصوص، نظم را در ترازوی نقد قرار داده اند و تمام جوانب آن را پژوهش کرده و به هیچ عنوان بر روی شاعر خاص یا مبحث مشخص شده ای تمرکز نکرده اند. لذا مطالب پایان نامه در یک چارچوب کلی مشخص شده است ولی آثار دیگر از کلیت بیشتری برخوردار هستند که تفاوت عمده ی آنها محسوب می شوند.

 

 

 1-4 ) روش تحقیق

 

 

روش کار به طور کلی، کتابخانه ای است؛ بدین ترتیب که ابتدا مجموعه اشعار چهار شاعر مطرح انقلاب : قیصر امین پور، علی معلم دامغانی، سیدحسن حسینی و حمید سبزواری، به صورت دقیق مورد مطالعه قرار گرفته و ابیات را از نظر نوع  محتوی و درون مایه و مضمون مشخص کرده ودر فیش های جداگانه یادداشت شده است.  سپس بر اساس مطالب به دست آمده و فیش های موجود مباحث طبقه بندی و اولویت بندی شده و به شکل تحقیق حاضر در آمده است.

شاعر، داستان پرداز و رمان‌نویس که اندیشه‌ای متعالی در سر و آرزوی خیال‌انگیزی در دل دارد با صحنه‌سازی و تصویرپردازی تلاش می‌کند اندیشه و احساس هنری خود را به رساترین حالت ممکن به مخاطب انتقال دهد.

 

 

شاعر و نویسنده باید علاوه بر داشتن اندیشه‌ای والا، خلاقیت تلفیق اندیشه و هنر، قدرت زبانی و بیانی متعالی، توان بهره‌گیری از فنون هنری و رموز ادبی را داشته باشد تا بتواند احساس و اندیشه‌‌ی خود را در قالب یک اثر ماندگار سامان بخشد و به رشته سخن درآورد که به تعبیری «عوام بفهمند و خواص بپسندند».

 

 

تعریف شعر را به شکل‌های گوناگون از لسان صاحب‌نظران شنیده و خوانده‌ایم. «از کشمکش‌هایی‌که از دیرباز تاکنون در میان منتقدان درباره تعریف شعر، جریان دارد می‌توان چنین دریافت که تمامی آنان علیرغم اختلاف نظرهایی که دارند، در وجود سه عنصر«موسیقی»، «تخیل»، «زبان» در شعر به توافق رسیده‌اند. و به ارتباط صمیمانه ذهن و زبان باورمندند.»(علی‌پور، 1387، ص15)

 

 

باری؛ موضوع این پایان‌نامه بررسی شاخص‌ها و ویژگی‌های غزل انقلاب اسلامی با تکیه بر آثار شاعران منتخب است و بدین جهت موضوع را از این زاویه پی می‌گیریم.

 

 

شاعران منتخب، شاهدان عینی روزهای قیام و انقلاب مردم ایران علیه رژیم ستم‌شاهی و حوادث مربوط به آن و دوران هشت سال دفاع مقدس و اتفاقات مهم سی و سه ساله‌ی تاریخ جمهوری اسلامی ایران می‌باشند. این شاعران، شکل‌گیری و تحول در بنیان‌های نظام فکری- اجتماعی جامعه‌ی مسلمان ایران را درک و تجربه کرده‌اند و با ورود به ادبیات و شعر انقلاب به خلق آثارنسبتاً ماندگاری در این زمینه پرداخته‌اند؛ که علاوه بر ارزش‌های فرهنگی و انقلابی، ارزش‌های فراوان ادبی وهنری دارند.

این تحقیق برآن است تا بخشی از روند طی شده در ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس را مورد بررسی موشکافانه و دقیق‌ قرار دهد.

 

 

در این پژوهش ابتدا به خوانش شعر قبل از انقلاب از جمله شعر دوره‌ی مشروطه، شعر عصر نیما، شعر بعد از ظهور نیما و شعر انقلاب اسلامی پرداخته، تأثیرات انقلاب و دفاع مقدس بر جریان‌های شعری روزگار را بررسی کرده و در نهایت به نقد و بررسی شعر شاعران انتخاب شده است.

 

 

گفتنی است که در حوزه‌ی نقد شعر انقلاب و دفاع مقدس دچار فقر و فقدان شدید منابع شایسته‌ایم.

 

 

1- 2- اهداف پژوهش

 

 

بررسی روند پیدایش و شکل‌گیری ادبیات انقلاب و دفاع مقدس، نقد عالمانه، شناخت سبک ادبی و ویژگی‌های آن و نحوه‌ی سرایش و نگارش آن را می‌توان از اهداف این پژوهش دانست.

 

 

شاعران منتخب، در شعر خویش به بسیاری از موضوعات انقلاب و دفاع مقدس، پرداخته‌اند؛ پس بررسی شعر ایشان، دست‌کم، تغییرات شکل گرفته‌ی ناشی از وقوع انقلاب و دفاع مقدس را در شعر روزگار نمایان می‌سازد.

 

 

 

 

 

1- 3- پیشینه‌ی پژوهش

 

 

تاکنون پژوهشگران، شعر انقلاب و دفاع مقدس را مورد واکاوی موشکافانه و دقیق- آن گونه که شایسته است- قرار نداده‌اند یا اگر قرار داده‌اند چشمگیر نبوده و از نظر علمی آن چنان قابل اعتنا نیست. رویکرد عمده‌ای که در این مقوله ارائه شده، همان ‌مصاحبه‌ها و مقالات غیر آکادمیک چاپ شده در مطبوعات و روزنامه‌هاست که عموماً شتاب‌زده و سلیقه‌ای ارائه شده و برای استفاده در یک پژوهش علمی قابل اعتنا نیست. شاعران انتخاب شده در این پایان‌نامه، به خاطر مردمی بودن مسئله انقلاب و دفاع مقدس، با به کارگیری واژگان خاص و اصطلاحات متناسب با انقلاب و دفاع مقدس، دارای شهرت و شناخت عمومی هستند؛ اما همان‌گونه که اشاره شد نقد عالمانه و آکادمیک برآثار آنها تا کنون ارائه نشده و نیاز امروز جوامع دانشگاهی به بررسی این مقوله بیش از پیش ملموس است.

 

 

از جمله آثار، پایان‌نامه‌ها، کتاب‌ها و مقالاتی که با موضوع این پایان‌نامه مرتبط هستند می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:

 

 

 

1. «شعر امروز»، از ساعد باقری و محمدرضا محمدی‌نیکو، که در سال 1372 در انتشارات الهدی به چاپ‌ رسیده است و نگارنده، چاپ چهارم آن را در اختیار دارد. این اثر اگر چه کتاب ارزشمندی است؛ اما کمتر به ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس پرداخته است.

 

 

2.«نقد و تحلیل ادبیات انقلاب اسلامی»، نوشته منوچهر اکبری، که در سال 1371 در انتشارات انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است. این کتاب بیشتر به جمع‌آوری اشعار پیرامون حوادث انقلاب از تبعید حضرت امام (ره) تا پیروزی انقلاب، حوادث مربوط به آن و سوگ سروده‌های رحلت حضرت امام(ره) پرداخته و از این منظر کتاب ارزشمندی است.

 

 

3.«نگاهی به شعر معاصر ایران، آوازهای نسل سرخ»، از عبدالجبار کاکایی، که در سال 1376در انتشارات عروج به چاپ رسیده و به بررسی شعر انقلاب از سال 1357 تا 1367 پرداخته است و تقسیم‌بندی آن بر اساس سال‌های طی شده است. در این کتاب از شاعران زیادی نام برده شده و به شعر و سبک آنان پرداخته شده است.

 

 

 

4. «حماسه کلمات»کتابی است به همّت بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، منتشر شده؛ دارای شش مقاله، شش خاطره و شش تحلیل آماری درباره شعر جنگ است. در این کتاب به دلیل غلبه نگاه آماری، به بررسی محتوایی و موضوعی توجهی نشده است.

 

 

4. «دستی بر آتش» (بررسی شعر جنگ)، نوشته‌ی غلامرضا کافی، که در سال 1381 از سوی انتشارات نوید شیراز به چاپ رسیده؛ شامل هشت گفتار، پیرامون شعر انقلاب و جنگ است. کافی بیشتر از دیگران به تحلیل موضوع پرداخته و با ارائه‌ی اسناد و ابیات، بررسی‌جامع‌تری انجام داده است. این کار پژوهشی را به عنوان پایان‌نامه‌ی دوره‌ی کارشناسی ارشد خویش نیز ارائه داده که مقبول دانشگاهیان واقع شده است.

 

 

4. «حماسه و جنگ در شعر شاعران ایران»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد سیروس مهرابی است که در آن، مؤلف به گردآوری اشعار دفاع مقدسیِ شاعران ایلام پرداخته است.

5. 

6.  

 

 

1- 4-.روش تحقیق

 

 

روش تحقیق در این پایان‌نامه، اسنادی و کتابخانه‌ای است. نویسنده ابتدا پس از مطالعه‌ی آثار و کتاب‌های شاعران منتخب، به بررسی سبک شعری و اصطلاحات مورد استفاده‌ی آنها پرداخته و مطالب مرتبط را در فیش‌های مربوطه، یادداشت کرده است؛ سپس با خوانش مجدد آثار، به بررسی صورت و معنا و پیام نهایی شعر پرداخته و نقاط ضعف و قوت آن و ارتباط آن با شعر شاعران گذشته را مورد تفحص قرار داده است.

 

 

 

 

 

فصل دوم

 

 

نگاهی اجمالی به پیشینه‌ی شعر و نقد ادبی در ادبیات فارسی

 

 

 

 

 

2- جایگاه شعر و نقد ادبی در ادبیات فارسی

 

 

2- 1- شعر

 

 

شعر در برابر نثر، یکی از دو قسم کلام است. ارسطو اولین کسی است که بین کلام موزون و خیال‌انگیز با کلامی که تنها وزن داشته باشد تمایز قائل شده و در تعریف، کلام موزون بدون عنصر خیال‌انگیز را از حوزه‌ی شعر خارج دانسته است.

 

 

حسن انوری، در فرهنگ خود، شعر را«سخن ادبی که بیان کننده‌ی عواطف و تخیل گوینده است و با عناصری از قبیل وزن، قافیه و تصویر، شناخته می‌شود؛ سخنی زیبا وخوشایند که قابل عمل کردن نیست» می‌داند. (انوری، 1385، ص1409).

 

 

بعضی طبق نظر ارسطو، علاوه بر وزن و قافیه، برای شعر خیال‌انگیزی را نیز شرط می‌دانند و کلام موزون و مقفای خالی از خیال‌انگیزی را شعر نمی‌گویند؛ بلکه آن را «نظم» می‌نامند؛ وعده‌ای نیز وزن و قافیه را انکار و شعر را تنها به داشتن عنصر خیال ملزم می‌دانند.

 

 

خسرو فرشیدورد، در کتاب«درباره ادبیات و نقد ادبی» می‌گوید:«با توجه به تعریفی که اروپائیان و ایرانیان در گذشته و حال برای شعرکرده‌اند می‌گوئیم: شعر سخنی است دارای موسیقی و تأثیر. بنابراین مهمترین خاصیت شعر تأثیری است که بر آدمیان دارد و موسیقی و زیبایی یکی از عوامل مهم این ثأثیرند و مراد از موسیقی؛ وزن و قافیه و تناسب حروف است. هر چه موسیقی شعر بیشتر باشد شعر عالی‌تر و تأثیرش بیشتر است و هر چه این موسیقی ضعیف‌تر باشد تأثیر شعر کمتر است»(فرشیدورد، 1376، ص31).

 

 

 شفیعی کدکنی در کتاب «موسیقی شعر» می‌گوید:«شعر گره‌خوردگی عاطفه و وتخیل است که در زبان آهنگین شکل گرفته است.»(کدکنی، 1368، ص115).

 

 

بر این اساس، عناصر مختلف شعر را می‌توان به 5 دسته تقسیم کرد:

 

 

 

1. عاطفه: عنصری که شعر را از سخن آهنگینِ بی‌معنی و مفاهیم غیر شعری متمایز می‌سازد.

 

 

1. تخیل: عنصری که به کشف روابط میان مفاهیم ذهنی و جهان بیرون می‌پردازد؛ که قدرت ذهن شاعر برای ایجاد این رابطه را نشان می‌دهد.

 

 

1. زبان: عنصری فشرده و تصویری است که بیان عاطفه و تخیل شاعر را نشان می‌دهد و با استفاده از خاصیت پیوند الفاظ برای آفریدن ترکیبات بدیع و انعطاف‌پذیری نحوی، اجزاء جمله را جابجا می‌کند.

 

 

1. آهنگ و موسیقی: همان وزن و آهنگی است که هنگام خوانش شعر در گوش خواننده و شنونده احساس می‌شود.

 

 

2- 1- 1- شعر در اسلام

 

 

ازآن‌جایی که شاعران منتخب در این پایان‌نامه، مذهبی و دارای جهان‌بینی دینی می‌باشند، لازم است به نظر دین و شارع مقدس، در مورد شعر و شاعری اشاره کرد.

 

 

دین مبین اسلام برای شعر و شاعر اهمیت فراوانی قائل است و شاعران را در موارد گوناگون می‌ستاید و از ایشان با تعبیر «امراء الکلام» یاد می‌نماید.

 

 

2- 1- 2- نظرقرآن در مورد شعر و شاعری

 

 

قرآن کریم در سوره‌ی مبارکه‌ی «شعرا»آیه 224 ونیز آیات دیگر، شعر را به معنی خاص جاهلی بی‌ارزش دانسته و پیروان آنها را گمراهان قلمداد می‌کند؛ «الشعراءُ یَتبعهم الغاوون».

 

 

 اما قرآن کریم و نبی مکرم اسلام(ص)و ائمه اطهار (ع) هیچ‌گاه شعررا به معنی اصیل آن رد نکرده‌اند. به طور کلی شعر که بنیان آن تخیل است با قرآن که متکی بر حقایق الهی است در تضاد نیست و هر کدام در جایگاه خود قرار دارند. اما عناصری غیر از خود شعر از منظر اسلام مورد ارزیابی قرار گرفته‌ است که عمدتاً به مضمون شعر برمی‌گردد نه خود شعر و هنر شاعری؛ که در بالا اشاره شده است.

 

 

2- 1- 3- پیشینه‌ی شعر فارسی

 

 

کتاب‌های گوناگون و مقالات متعددی درباره شعر فارسی، چگونگی و زمان آغاز آن و اولین شاعر پارسی سرا و… نوشته شده است که در این مجال اندک فرصت پرداختن به همه‌ی آن‌ها نیست، اما در حدامکان به بعضی از آنها اشاره می‌شود:

 

 

یکی از ابزارهای انتقال داستان‌ها، قصه‌ها، اساطیر و افسانه‌ها، سنن، سلوک و شیوه‌ی زندگی شاهان و بزرگان، عواطف، تاریخ، مکنونات ملل و قبایل، شعر فارسی دری بوده است که هم به صورت هجایی قبل از اسلام و هم به شکل عروضی بعد از ظهور اسلام سروده شده است.

 

 

بعضی از کتب تاریخی، محمدبن وصیف سگزی شاعر دربار یعقوب لیث صفاری و بعضی ابوحفص سُغدی و برخی نیز شخصیت‌های دیگری را اولین شاعر پارسی‌گو می‌نامند.

 

 

 اثبات یا انکار این مطلب که نخستین شاعر پارسی گو که بوده است آسان نیست؛ این مسئله، بیشتر نیازمند پژوهشی تاریخی است تا ادبی؛ اما به هر حال، سرودن شعر مقوله‌ای خطیر، و نیازمند تمهیدات و مقدماتی است؛ زیرا نمی‌توان گفت شعر، بدون هیچ پشتوانه‌ و پیشینه‌ی فرهنگی – اجتماعی متولد شده و امروز به اینجا رسیده است.

سفرهای سعدی را می توان از بارزترین خطوط زندگانی شاعر دانست که در آثارش، به بیان آن ها پرداخته است. در یکی از همین سفرهاست که ازدواج او در حلب، مرگ فرزند، گرفتاری در بند فرنگ را به تصویر کشیده است.

 

 

 این پژوهش، ویژگی های اجتماعی و سیاسی زمان شاعر را به تصویر می کشد. حاکمان و معاصران او را معرفی می نماید، و از قدرت عشق در کلام شاعر و آگاهی او نسبت به ارزشمندی سخنش، خبر می دهد.

واژه های کلیدی: سعدی، زندگانی، خانواده، سفرها، عشق، اساتید، معاصران.

 

 

مقدّمه

 

 

بی شك ، آدمی از دیر باز از ادبیّات و گونه های آن لذّت می برده است و اگر این لذّت و قدرت تأثیر ادبیّات در بشر نبود چه بسا این هنر یا به وجود نمی آمد و یا به زودی از بین می رفت. در این بین بسیاری از افراد یك جامعه از ادبیّات لذّت می برند؛ ولی همه ی آن ها قادر به خلق آثار ادبی نیستند و تنها عده ی معدودی دارای قدرت نوآوری و خلق آثار ادبی هستند. در میان كسانی كه آثار ادبی را خلق می كنند، آثار عده ای طرفداران بیش تری دارد و مسلّماً خوانندگان و علاقه مندان این آثار، می خواهند كه در باره ی صاحب اثر، مطالبی بدانند.

 

 

این نیاز، عده ای را بر آن داشت كه در باره ی صاحبان آثار ادبی به تحقیق و بررسی بپردازند و اطّلاعات به دست آمده را ثبت كنند و در اختیار دیگران قرار دهند. پیشینه ی این كار تا جایی كه نویسنده ی این سطور می داند، مشخص نیست؛ امّا شاید بتوان گفت كه            سابقه ای به قدمت انسان دارد و در هر دوره ای تحت تأثیر شرایط زمانی و نیازهای اجتماعی به انجام آن مبادرت می نمودند. نخستین كسانی كه به این كار اشتغال ورزیدند مورّخان بودند.

 

 

مورّخان اغلب در دربار شاهان به سر می برده و مشغول كتابت تاریخ ایشان بوده اند. در اثنای ثبت تاریخ شاهان، چه بسا به زندگی دیگران و ثبت اطّلاعاتی درباره ی آنها پرداخته اند. در میان این اشخاص ادبا به دلیل سخنان زیبا و دل انگیزشان اولویّت بیش تری داشتند و سخنان آنان را گاه به صورت تمثیل مطرح و اطّلاعاتی در باره ی آن ها ارائه می كرده اند.

 

 

اگر چه این اطّلاعات بسیار اندك است؛ امّا گاهی تنها اطّلاع از شاعر یا نویسنده ای، همان اشاره ی كوتاه مورخی است كه درباره ی شاعر بیان نموده یا قسمتی از اثر او را ثبت كرده است.

 

 

اگر با دقّت بیش تری آثار ادبی بررسی شوند، بی شك، رد پایی از زندگی یا شخصیّت یا عواطف صاحب اثر پیدا می شود. امروزه روانشناسان با استفاده از آثار یك نویسنده یا شاعر به تحلیل شخصیّت وی می پردازند و گاه وی را همان گونه كه هست معرفی می كنند؛ امّا منظور این نیست كه همگان مانند روانشناسان به تحلیل شخصیّت صاحب اثر بپردازند چون به دو دلیل این كار میسّر نیست؛ دلیل اول آن كه، همگان

 اطّلاع و توان كافی، درباره ی تحلیل های روان شناسی اثر ندارند و دیگر آن كه همیشه نیاز به این تحلیل ها نیست چون گاه خود شاعر یا نویسنده، خواسته یا نا خواسته اطّلاعاتی را درباره ی خود به خواننده می دهد كه گاه       می تواند بهترین و قابل اعتماد ترین اطّلاعات در باره ی صاحب اثر باشد. اگر چه این فرضیّه همیشه درست نیست و گاه در اثر شاعر یا نویسنده ای، هیچ نشانی از او نیست یا اطّلاعات موجود واقعیّت ندارند؛ امّا بهتر آن است، زمانی كه در باره ی صحّت یا كذب این اطّلاعات آگاهی نداریم، فرض را بر صحّت آن ها قرار دهیم و اطّلاعات موجود را بپذیریم.

 

 

ترم سوم كارشناسی ارشد، زمانی كه در فكر انتخاب موضوع پایان نامه ی كارشناسی ارشد خود بودم، در فكر نوشتن رساله ای بودم كه هم جنبه نوآوری در تحقیق را داشته و هم    درباره ی یكی از شعرای صاحب سبك و پر آوازه ی ایران زمین باشد. پس از مدّت ها تفكّر درباره ی موضوعات مختلف و مشورت با آقای دكتر جلیل نظری، روزی آقای دكتر نظری، موضوعی ناب را به بنده معرّفی نمود و آن بررسی زندگی، شخصیّت و عواطف سعدی در آثار سعدی بود. پس از انتخاب موضوع، عنوان رساله را ((سعدی از زبان سعدی)) گذاشتیم و    درباره ی آن شروع به بررسی كردم.

 

 

     اگر چه عنوان تحقیق ((سعدی از زبان سعدی)) بود؛ امّا نمی شد كه سعدی را در آینه ی دیگران نگاه نكرد. پس نخست به بررسی زندگی و شخصیت سعدی در آثار دیگران پرداخته   می شود.

 

 

قدیمی ترین مأخذی كه از سعدی سخن به میان آورده، كتاب تلخیص مجمع الآداب فی مجمع الالقاب از ابن فوطی (م723 هـ.) است كه معاصر با سعدی است و با وی مکاتبه داشته است و به قول خود او در سال 660 هجری با فرستادن نامه ای به استاد، بعضی از اشعار عربی او را خواسته بود.

 

 

جامی درباره ی او می گوید: (( از اَفاضل صوفیّه بوده و از مجاوران بقعه ی شریف شیخ    ابوعبداللّه خفیف، قدّس اللّه تعالی سره. از علوم بهره ای تمام داشته و از آداب نصیبی کامل. سفر بسیار کرده است و اقالیم را گشته و بارها به سفر حج پیاده رفته و به بتخانه ی سومنات در آمده بود و بت بزرگ تر ایشان را شکسته، و از مشایخ کبار بسیاری را دریافته و به صحبت شیخ شهاب الدّین رسیده و با وی در یک کشتی سفر دریا کرده.))(جامی، 1375، 598)

 

 

حسن انوری درباره ی او گفته است: (( بی تردید سعدی شاعر جهانی است و جهان او را به عنوان شاعری بزرگ می شناسد. شهرتش عالم گیر است و حتَی در زمان خود او، آوازه اش به دورترین سرزمین های شرق عالم رسیده بود. به گفته ی ابن بطوطه، جهانگرد نامدار عرب، كه چند سالی پس از مرگ سعدی به چین رفته بود، شعر سعدی در آن سرزمین به صورت ترانه و همراه با ساز خوانده می شده است.)) (انوری، 1384 ، 81)

 

 

آن چه در این رساله مورد بررسی قرار گرفت بررسی احوال و زندگانی سعدی از خلال آثارش می باشد. در آغاز کار، آثار شاعر مورد مطالعه قرار گرفت و آن چه درباره ی زندگی و خصوصیّات فردی و اجتماعی سعدی، در آثارش وجود داشت استخراج و فیش برداری شد. سپس تمامی فیش ها با توجّه به عناوین، به دسته های مختلف تقسیم و مرتب شد.

 

 

در این رساله، فصلی تحت عنوان جایگاه سعدی در ادبیّات فارسی و جهان آمده است که در آن نظرات بزرگان زبان فارسی و ادبیّات جهان درباره ی سعدی و آثارش بیان شده است. در فصلی با عنوان سعدی از زبان سعدی، به مطالبی اشاره می شود که شاعر در آثارش درباره ی خود، خانواده، زندگانی، سفرها، استادان، ممدوحان، مذهب، تحصیلات و دیگر شرایط زندگانی، بیان کرده است.  

 

 

مسائل اساسی مورد بررسی در این رساله به شرح زیر است :

 

 

فصل اول : کلیّات، شامل هدف پژوهش، ضرورت، پیشینه و روش تحقیق.

 

 

فصل دوم : جایگاه سعدی و آثارش در ادبیّات فارسی و جهان.

 

 

فصل سوم : سعدی از زبان سعدی، شامل ویژگی های فردی، خانواده، آثار، سخن، سفرها، ممدوحان، عشق و شاهد بازی سعدی.

 

 

فصل چهارم : نتیجه گیری و پیشنهاد ها.     

 

 

1-کلیّات

 

 

1-1- اهداف تحقیق

 

 

هدف از تبیین این موضوع، شناخت بیش تر سعدی با استفاده از آثار شاعر، و جمع آوری اطّلاعاتی درباره ی او، از خلال کلام و اشعارش است. آشنایی با آثار سعدی و پژوهش هایی که تاکنون، درباره ی این شاعر نامی صورت گرفته است از دیگر اهداف این پژوهش می باشد.

 

 

1-2- ضرورت تحقیق