داستان شیخ صنعان یكی از دلانگیزترین داستانهای عاشقانه ادبیات فارسی است. این داستان بلندترین منظومه منطقالطیر عطار نیشابوری است. اهمیت این داستان سبب شده است كه همیشه مورد توجه نویسندگان ادبپژوه باشد. این منظومه ماجرای شیخی است كه گرفتار عشق بانوی ترسایی میشود و در پی آن، همه اعتبار و احترامی را كه طی سالیان دراز به دست آورده است، از كف میدهد. آنچه این منظومه را از نمونههای همگون متمایز میكند، ویژگیهای منحصر به فرد آن، از حیث ساختار بیرونی و همچنین از نظر مضمون و محتواست. داستان فاوست نیز در میان نمونههای مشابه خود دارای برجستگی ویژهای است. سرگذشت فاوست، سرنوشت مردی است كه عمر خود را بر سر كسب دانش و راهیابی به حقیقت نهاده؛ ولیكن با سپری كردن سالیان، با دستانی تهی و جانی به آرامش نرسیده، افسردهتر از همیشه بر جای مانده است. بنابراین نمونههای مورد بررسی در این پایاننامه، ضمن اینكه به دلیل دارا بودن پارهای مشابهتها، قابلیت انطباق و بررسی دارند، به دلیل دارا بودن مفاهیم برجسته انسانی نیز اهمیتی ویژه مییابند. این دو اثر نیز همچون بسیاری دیگر از آثار ادبی با هدفی مشخص به نگارش درآمدهاند. این هدف هرچه كه باشد، خواه دینی و اخلاقی، و خواه فرهنگی و اجتماعی، بیانكننده مهمترین و عالیترین تجربههای حیات روحی و معنوی پدیدآورندگانشان و نیز بازتاب عمیقترین دغدغههای بشری هستند و همین مسأله سبب میشود مرز زمان و مكان را درنوردند و با عبور از مسیر پر فراز و نشیب تاریخ و با شكستن مرزهای مكان و زمان به دغدغههای مشترك آدمیان در پس قرون و اعصار تبدیل شوند.
این مسائل بر روی هم سبب گردید كه از میان خیل كثیری از آثار ادبی جهان، این دو اثر به عنوان نمونه برجسته آثاری كه به دلیل دارا بودن اشتراكات فكری و ذوقی و عاطفی پدیدآورندگانشان، مشابهتهایی دارند، مورد مقایسه قرار گیرند. آنچه در این مقایسه بیش از هر چیز حائز اهمیت است، درك روح مشتركی است كه بر این دو متن ادبی سایه افكنده است؛ و از همین روست كه با وجود زمینههای تاریخی و فرهنگی متفاوتی كه این آثار در بستر آنها شكل گرفته است، باز هم میتوان آنها را مورد تحلیل و بررسی تطبیقی قرار داد. همین روح مشترك است كه سبب میشود، به رغم تفاوتهای اخلاقی و مذهبی و نیز تفاوت در اندیشه و جهانبینی گوته و عطار، مشابهتهای عمیقی را بین آثارشان جستوجو كنیم. البته نباید در این میان آشنایی گوته با ادبیات مشرق زمین، خاصه ادبیات فارسی را نادیده گرفت؛ چراكه این آشنایی نیز به نوبه خود در شكلگیری مفاهیم و مضامین مشترك بیتأثیر نبوده است. هرچند هیچ سندی و مدركی كه دال بر آشنایی گوته با عطار باشد، وجود ندارد، اما بیتردید گوته با روح عرفانی آثار ادبی فارسی به واسطه شاعران دیگری چون سعدی و حافظ آشنا بوده و این آشنایی میتوانسته موجب پدید آمدن مضامینی مشترك در آثار او با مضامین ادبی فارسی گردد. پژوهش حاضر كه در صدد كشف این مشابهتهاست، با تكیه بر نظریه مكتب آمریكایی، كه در تطبیق آثار ادبی به دنبال یافتن مشابهتهایی عمیقتر از زمینههای تاریخی و فرهنگی است، سعی در بیان برخی از مهمترین و عمیقترین اشتراكات موجود میان این دو اثر سترگ و ارزنده، دارد.
[1] -Faust
1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق ……………………………………………………………………………………………… 2
1-3- اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………. 2
1-4- پیشینهی تحقیق …………………………………………………………………………………………………………… 2
1-5- روش تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………… 3
1-6- سؤالات تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………. 3
فصل دوم : در آمدی بر موضوع تحقیق
2-1- هنر و زیبایی ……………………………………………………………………………………………………………….. .5
2-2- مدرنیسم و پست مدرن …………………………………………………………………………………………………. ..6
2-3-جریان شناسی شعر معاصر…………………………………………………………………………………..19
2-4- زندگی نامه ی مختصر شاعران تحقیق …………………………………………………………………………… .26
فصل سوم : کارکرد آوایی
3-1-درآمدی بر کارکرد آوایی………………………………………………………………………………………………… 32
3-1-1- واج آرایی ………………………………………………………………………………………………………………. 32
3-1-2- آوردن حروف الفبا به شکل مجزا ………………………………………………………………….. 35
3-1-3-کاربرد حروف لاتین در بیت ……………………………………………………………………………………… 37
3-1-4- کاربرد واژگان لاتین به فارسی………………………………………………………………………………….. 38
3-1-5- تکرار یک واج در کلمه ……………………………………………………………………………………………. 40
3-1- 6-کاربرد کلمات تخصصی و نیمه تخصصی …………………………………………………………………….. 42
3-1-7- کاربرد واژگان قدیمی در شعر پست مدرن …………………………………………………………………. 44
3-1-8- کاربرد واژگان رکیک و بی ادبانه ………………………………………………………………………………. 45
3-1-9- کاربرد زنجیره وار کلمات …………………………………………………………………………………………. 47
3-1-10- فرایندهای واجی ………………………………………………………………………………………………….. 48
3-2-تکرار…………………………………………………………………………………………………………….52
فصل چهارم: کارکرد عاطفی
4-1-درآمدی بر کارکرد عاطفی……………………………………………………………………………………………… 55
4-1-1-عشق ………………………………………………………………………………………………………………………. 56
4-1-2- گریه ………………………………………………………………………………………………………………………. 63
4-1- 3-غم و اندوه ……………………………………………………………………………………………………………… 69
4-1-4- خسته…………………………………………………………………………………………………………………….. 73
4-1-5- درد ………………………………………………………………………………………………………………………. 77
4-1-6- ناامیدی و بدبینی ……………………………………………………………………………………………………. 82
4-1-7- انتظار ……………………………………………………………………………………………………………………… 87
4-1-8- بی تفاوتی ……………………………………………………………………………………………………………….. 92
4-1-9- ترس، هراس و دلهره ………………………………………………………………………………………………. 95
4-1-10-تنهایی …………………………………………………………………………………………………………………… 100
4-2- حس آمیزی…………………………………………………………………………………………………………………. 107
4-3- عناصر موهوم ……………………………………………………………………………………………………………… 107
4-4- باورهای عامیانه ………………………………………………………………………………………………………….. ..109
فصل پنجم : کارکرد نحوی
5-1-درآمدی بر کارکرد نحوی …………………………………………………………………………………………….. ..112
5-2- نوآوری های زبانی ………………………………………………………………………………………………………. ..112
5-3- نقش های پر کاربرد دستوری ……………………………………………………………………………………….. 125
5-3-1-صفت ………………………………………………………………………………………………………………………. 125
5-3-2 قید …………………………………………………………………………………………………………………………… 134
5-3-3- کاربرد ضمایر ………………………………………………………………………………………………………….. 140
5-3-4- کاربرد حرف اضافه …………………………………………………………………………………………………. 147
5-3-5- نام آوا……………………………………………………………………………………………………………………… 149
5-3-6- اسم صوت ……………………………………………………………………………………………………………… 153
5-4- افعال منفی ………………………………………………………………………………………………………………….. 156
5-5- کاربرد فراوان فعل امر و نهی …………………………………………………………………………………………. 158
5-6- کاربرد واژه ی توی ……………………………………………………………………………………………………… 160
5-7- کاربرد واژه ی هی ……………………………………………………………………………………………………….. 162
5-8- ناتمام ماندن جملات …………………………………………………………………………………………………….. 164
فصل ششم : کارکردهای دیگر زبان در واژگان پرکاربرد
6-1- زن و نمادهای زنانه ……………………………………………………………………………………………………… 169
6-2-مرد……………………………………………………………………………………………………………………………….. 179
6-3- کودکی و بچه در شعر پست مدرن …………………………………………………………………………………. 184
6-4- پست مدرن و تردید ……………………………………………………………………………………………………… 185
6-5- جایگاه زبان محاوره در آثار پست مدرن ……………………………………………………………………….. 187
6-6- پست مدرن و جبرگرایی ………………………………………………………………………………………………. 189
6-7- خدا در شعر پست مدرن ………………………………………………………………………………………………. 190
6-8-مرگ ومرگ اندیشی درتفکرپست مدرن…………………………………………………………………196
6-9-خودکشی………………………………………………………………………………………………………..201
6-10- تصویرهای شعری پست مدرن ………………………………………………………………………………….. 205 6-11 – بی موضوعی شعرپست مدرن …………………………………………………………………………………. 206
6-12- نامفهوم بودن شعرپست مدرن………………………………………………………………………………………. 207
6-13- بی معنایی شعرپست مدرن…………………………………………………………………………………………… 209
6-14-هیچ و پوچ اندیشی ………………………………………………………………………………………..210
6 -15-اصطلاحات شغلی………………………………………………………………………………………….213
6-16- کاربرد نام حیوانات ……………………………………………………………………………………………………. 216
6-17- کاربرد نام فصل ها …………………………………………………………………………………………………….. 222
6-18- کاربرد روز و شب ……………………………………………………………………………………………………… 225
6-19- کاربرد رنگها …………………………………………………………………………………………………………… 227
6-20- کاربرد اعضای بدن ……………………………………………………………………………………………………. 232
6- 21-حواس پنجگانه …………………………………………………………………………………………………………. 234
6-22- طنز و شعر پست مدرن ………………………………………………………………………………………………. 250
6-23- خواب و ملزومات آن ………………………………………………………………………………………………… 254
6-24- قصه و داستان …………………………………………………………………………………………………………… 257
6-25- کاربرد اعداد ……………………………………………………………………………………………………………… 262
6-26- اسم های خاص ………………………………………………………………………………………………………… 266
6-27- مورد خطاب قرار دادن ………………………………………………………………………………………………. 289
6-28- فتوشعر ……………………………………………………………………………………………………………………… 291
6-29- شعر دیداری ……………………………………………………………………………………………………………… 292
فصل نهم: نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………… 296
منابع و مآخذ …………………………………………………………………………………………………………………………. 301
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول شماره 1 : بسامد واژه عشق…………………………………………………………………………………………………. 56
جدول شماره 2: بسامد واژه گریه ………………………………………………………………………………………………….. 63
جدول شماره 3: بسامد واژه غم و غصه …………………………………………………………………………………………. 69
جدول شماره 4: بسامد واژه خسته ………………………………………………………………………………………………… 73
جدول شماره 5 : بسامد واژه درد ………………………………………………………………………………………………….. 77
جدول شماره 6 : بسامد ناامیدی و بدبینی ………………………………………………………………………………………. 82
جدول شماره 7 : بسامد واژه انتظار ……………………………………………………………………………………………….. 87
جدول شماره 8 : بسامد واژه بی تفاوتی …………………………………………………………………………………………. 92
جدول شماره 9 : بسامد واژه ترس، هراس و دلهره …………………………………………………………………………. 95
جدول شماره 10 : بسامد واژه تنهایی ……………………………………………………………………………………………. 100
جدول شماره 11 : کاربرد صفت منفی …………………………………………………………………………………………… 125
جدول شماره 12 : کاربرد غیر تنوین دار ………………………………………………………………………………………. 134
جدول شماره 13 : کاربرد قیدهای بی نشانه …………………………………………………………………………………… 136
جدول شماره 14 : کاربرد بسامد ضمایر ………………………………………………………………………………………… 140
جدول شماره 15 : بسامد فعل امر و نهی ……………………………………………………………………………………….. 158
جدول شماره 16 : کاربرد واژه ی تویِ ………………………………………………………………………………………….. 160
جدول شماره 17: بسامد واژه ی هی …………………………………………………………………………………………….. 162
جدول شماره 18 : بسامد هیچ و پوچ اندیشی ………………………………………………………………………………… 210
جدول شماره 19 : بسامد حیوانات ……………………………………………………………………………………………….. 216
جدول شماره 20: بسامد فصل ها…………………………………………………………………………………………………… 222
جدول شماره 20 : بسامد شب و روز …………………………………………………………………………………………….. 225
جدول شماره 21 : بسامد رنگ ها …………………………………………………………………………………………………. 227
جدول شماره 22 : بسامد اعضای بدن …………………………………………………………………………………………… 232
جدول شماره 23: بسامد اعداد ……………………………………………………………………………………………………… 262
فهرست تصاویر
عنوان صفحه
تصویر شماره 1 : فتوشعر ………………………………………………………………………………………………………………. 291
تصویر شماره 2 : شعر دیداری ………………………………………………………………………………………………………. 292
تصویر شماره 3 : شعر دیداری ………………………………………………………………………………………………………. 293
طرح مسأله
قالب غزل یکی از محبوبترین قالبهای شعر فارسی است. پس از ظهور نیما و رواج شعر نیمایی و ارائهی آثار موفق در این عرصه اهل شعر و ادب شاهدند که غزل معاصر با تنوع موضوع، شکل ظاهری، قافیههایی متفاوت، ردیف های طولانی و نوآوریهای فراوانی از سوی شاعران دههی شصت، هفتاد و هشتاد به شکلی فعال خودنمایی میکرد.
دههی هشتاد، مهدی موسوی با معرفی « غزل پست مدرن، برگزاری کلاسهای آموزشی، تربیت شاگرد انتشار نشریهی تخصصی پست مدرن دری دیگر به روی غزل معاصر ما گشود و شاگردانش او را به عنوان پدر غزل پست مدرن مورد خطاب قرار دادند.بارزترین ویژگی که این نوع غزل را از همهی غزلهای ادبیات فارسی متمایز می سازد، زبان این نوع غزل است، در این تحقیق نقشهای آوایی، عاطفی، نحوی این غزلها مورد بررسی قرار گرفته و نوآوری های زبانی و واژگان پرکاربردو دیگر کارکردهای زبان تحلیل می گردد.
1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق
نبودن پژوهش مدوّن پیرامون این موضوع و نقش اساسی و متفاوت کارکرد واژگان در شکلگیری غزل پست مدرن، نقش یک پژوهش در شناخت این شیوه ی نو آورانه ،علاقه ی نگارنده نسبت به قالب غزل و ادبیات معاصرو روشن کردن ابعاد شعر پست مدرنرا میتوان اهمیت و ضرورت انجام این تحقیق به شمار آورد.
1-3- هدف تحقیق
جایگاه زبان و واژگان در دادن شکلی دیگرگونه به غزل پست مدرن و کارکرد های زبانی بررسی می گردد تا در شناخت بهتر این نوع شعری به مخاطب یاری رساند.و انگیزه ای برای پژوهش های بعدی درباره ی این تجربه ی جدید شعری باشد.
1-4- پیشینهی تحقیق: ( مروری بر تحقیقات داخلی و خارجی )
کتابهای فراوان و مقالات بسیاری با موضوع پست مدرن به چاپ رسیده است که ارتباط آنها با موضوع این پژوهش در حد آشنایی با نگرش پست مدرن و ادبیات پست مدرن در دیگر کشورهاست. اما اثری که به طور مستقل شعر پست مدرن را در ادبیات فارسی بررسی کند به چاپ نرسیده است. فقط پایان نامهی
« رویکردی به مدرنیسم در غزل معاصر » که در دانشگاه سیستان و بلوچستان به قلم آقای محمود طیب و استاد راهنمای ایشان دکتر محمد علی زهرا زاده میتواند در شکلگیری این ذهنیت که ادبیات کلاسیک فارسی چگونه به مرحله مدرن رسید به ما کمک کند تا ما در این پژوهش رسیدن به پست مدرن را بررسی نماییم. و موضوع کار ایشان و این پژوهش تفاوت فراوانی دارند. پایان نامه ی اخیر با این کار پژوهشی تفاوت فراوانی دارد. چون مدرن و پست مدرن درلفظ و معنا و شعر دو طیف جداگانه اند. نزدیک بودن زمان سروده شدن غزل ها با زمان این پژوهش و برخورد دولت با فعالیت موسوی و اختصاری و درک نشدن این شعر از سوی بسیاری از مخاطبان حتی مخاطب خاص ادبیات باعث شده که موضوع تحقیق برای اهل شعر و ادب تا این زمان ناشناس باقی بماند.
1-5- روش تحقیق
روش تحقیق این پژوهش به صورت کتابخانهای و اسنادی است. در ابتدا کتاب ها و مقالات مرتبط با غزل پست مدرن و پست مدرن و مجموعه شعرهای در دسترس شاعران شاخص که در دههی هشتاد منتشر شده را یافته و با مطالعه دقیق و فیش برداری کارکردهای مختلف زبان را در این اشعار بررسی شده است. مطالب لازم استخراج و پس از اتمام فیش برداری مطالب جمعآوری شده در پاسخگویی به پرسشهای مطرح شده طبقه بندی و تدوین گردید.
1-6- سؤالات تحقیق
- دایره ی واژگان به کار رفته در غزل پست مدرن تا کجا گسترده است؟
- نو آوری های زبانی غزل پست مدرن چگونه است؟
- واژگان در کارکرد عاطفی، آوایی و نحوی غزل پست مدرن چه نقشی دارند؟
- واژگان پرکاربرد غزل پست مدرن چه ارتباطی با نگرش پست مدرن دارند؟
شخصیّت ها را می توان از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار داد . از نظر ماهیت، از نظر فعل و انفعالات، از جنبهی کاربرد از نظر گستردگی و کمال هم چنین از نظر میزان نقش در داستان به بخش هایی تقسیم نمود.
در این پژوهش، داستان چراغ آخر صادق چوبک یکی از نویسندگان خلّاق و چیره دست معاصر مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد، و نگارنده بر آن است تا انواع شخصیّت ها و هم چنین شیوه های شخصیّت پردازی این مجموعه ی داستانی را که شامل 8 داستان کوتاه و طرح است. مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. امید است نتایج حاصل از این تحقیق اطلاعاتی هرچند اندک را به مجموعه ی یافته ها و پژوهش های پیشین بیفزاید.
1-3 سؤالات تحقیق
این پایان نامه قصد دارد، به سؤالات زیر که زیرساخت پایان نامه است، جوابی در حد قابل قبول ارائه دهد :
1- شخصیّت های مطرح داستان چراغ آخر از چه نوعی هستند ؟
2- معرّفی شخصیّت های داستان چراغ آخر به چه شیوه ای انجام شده است؟
3- اندیشه های نویسنده در خلق شخصیّت های داستان تا چه اندازه تأثیرگذار بوده است؟
1-4 اهمیّت و ضرورت تحقیق
پژوهشها و تحقیقات گسترده ای دربارهی چوبک و آثار او به دلیل ارزش های هنری و ویژگی های منحصر به فردش انجام شد امّا تاکنون تحقیق جامع و مستقلی در مورد انواع شخصیّت و شیوه های شخصیّت پردازی داستان های چراغ آخر انجام نشده است . با توّجه به اهمیّت شخصیّت و اینکه شخصیّتهای داستان عنصر اجرایی داستان هستند و بازتاب شخصیّت درونی و افکار نویسنده می باشند، در این پایان نامه سعی شده، به این عنصر مهم از عناصر داستان پرداخته شود. از این رو انجام این تحقیق از آن جهت که می تواند برای کسانی که تمایل بیشتری به آشنایی با اثر مذکور دارند مفید و راهگشا باشد ضروری به نظر می رسد .
1-5 پیشینه تحقیق
تفاوت آثار چوبک در ادبیّات معاصر و سبک ویژه و خاص او، بسیاری از نویسندگان و پژوهشگران را بر آن داشت که از زوایای مختلف به نقد و تحلیل آثارش بپردازند. امّا در باب موضوع انواع شخصیّت و شیوهی شخصیّت پردازی مجموعه ی داستانی چراغ آخر کتاب یا مقالهای خاص رویت نشده است با این همه جسته و گریخته و به طور کاملاً پراکنده در لا به لای مقالات و متون، مطالبی اندک، دربارهی این موضوع می توان مشاهده کرد. از جمله می توان به کتاب یاد چوبک به کوشش علی دهباشی اشاره داشت که در آن مقاله ای از محمدعلی سپانلو با عنوان داستان کفترباز آمده است که علاوه بر بررسی لحن، زاویه دید، درون مایه و دیگر عناصر داستان، چند سطری نیز به شخصیّت های این داستان پرداخته است. همچنین در همین کتاب مقاله ای توسط جهانگیر درّی نوشته شده، با عنوان طنز در آثار صادق چوبک که نگاهی
کوتاه به شخصیّت اصلی داستان چراغ آخر داشته، دستغیب و براهنی هم در کتاب های مستقلی به نام «نقد آثار چوبک» و «قصه نویسی» به بررسی و تحلیل آثار چوبک پرداخته اند. در کتاب های «ستایش داستان»، «صد سال د استان نویسی» و «هشتاد سال داستان کوتاه ایران» از عابدینی نیز نویسنده اشاراتی به چوبک و آثارش داشته است. همچنین در کتاب «تحلیل های روان شناختی» از دکتر صنعتی و در کتاب «داستان کوتاه در ایران» از حسین پاینده به چوبک و آثارش پرداخته شده است. علاوه بر کتب مذکور مقالاتی به طور جداگانه رویت شده که آنها نیز به نقد و بررسی آثار چوبک اقدام نمودند از جمله مقالهای تحت عنوان « مطالعهی شکلی و ساختاری داستان کوتاه صادق چوبک» از رحمان مشتاق مهر و مقاله ای هم به عنوان «نقد چوبک» از اصغر بابا سالار، که در هر دوی این مقالات اشاراتی بسیار کوتاه به این مجموعه ی داستانی شده است. به هر صورت، وجود این منابع کمک بسیاری در جهت شناخت چوبک و آثارش به شمار می رود امّا در هیچ یک از آثار نام برده به شکل مستقل، جامع و مبسوط به انواع شخصیّت و شیوه های شخصیّت پردازی در مجموعه ی داستانی چراغ آخر پرداخته نشده بنابراین نگارنده در این پایان نامه سعی دارد به این مهم بپردازد .
1-6 اهداف تحقیق
هدف از انجام این پژوهش، تحلیل و بررسی انواع شخصیّت و شیوه های شخصیّت پردازی در مجموعه ی داستانی چراغ آخر است تا از این رهگذر، شخصیّت های پرداخته شدهی ذهن چوبک در بستر این داستان به خواننده شناسانده شوند و شیوه پردازش شخصیّت ها نیز مشخص گردد.
1-7 فرضّیه های تحقیق
1- شخصیّت های اصلی و مطرح مجموعه ی داستان چراغ آخر، همگی ایستا هستند.
2- شخصیّت ها هم به صورت مستقیم و هم غیرمستقیم به خواننده معرّفی می شوند.
3- به دلیل حساسیت و دقّت و جزئی نگر بودن نویسنده تأثیرات افکار و اندیشه هایش در بیان واقعیات جامعه کاملاً مشهود است.
1-8 تعاریف واژه های کلیدی
داستان کوتاه : روایت به نسبت کوتاهی است که نویسنده با بهره گیری از خلّاقیت و شخصیّت های محدود در کمترین فضا به کمک وحدت تأثیر به آفرینش آن می پردازد . (میرصادقی، 26:1390).
شخصیّت : «در ادبیّات، شخصیّت، فرد ساخته شده ای است که مانند اشخاص حقیقی از ویژگی هایی برخوردار است و با این ویژگی ها در داستان و نمایش ظاهر می شود» (داد، 177:1380).
شخصیّت پردازی : «پرداختن به چگونگی حالات و ویژگی های افراد، شخصیّت پردازی گفته می شود» (میرصادقی، 84:1390) .
چراغ آخر چوبک : یکی از آثار صادق چوبک نویسندهی معاصر است که در سال 1344 چاپ و منتشر شد.
1-9 حدود تحقیق
در تحلیل و بررسی انواع شخصیّت و شیوهی شخصیّت پردازی مجموعه ی «چراغ آخر» از چاپ دوم کتاب که در سال 1352 انتشار یافته استفاده شده است. این مجموعه ی شامل هشت داستان و طرح و یک شعر آزاد به نام «ره آورد» است هر هشت داستان و طرح این مجموعه ی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته، امّا به دلیل محدود کردن زمینه بحث از بررسی شعر آزاد رهآورد پرهیز شده، همچنین برای درک بهتر تحلیلها از نمونه های گزینشی متن داستان استفاده شده که با ارجاع درون متنی مشخص شده است .
اشعار مولانا گذشته از عمق معانی و انبوهی مفاهیم، از حیث تصویر سازیهای بدیع و تسلّط شبه نا پذیر بر لغت، میتواند رمزی و سمبولیک باشد. « خاموش» نیز همچون سایر واژههای رمزی در دیوان کبیر، دارای ابعاد رازآمیز است که اهداف متفاوت کاربردی آن، در این اثر عرفانی، قابل تأمّل است. در این پژوهش که عنوان آن «تحلیل و بررسی واژه خاموش در دیوان مولانا» است، یافتن این اهداف و معانی، مدّنظر بوده است.
جهت بررسی دقیقتر مفاهیم رمزی این واژه، از دیدگاه اجتماعی، ابتدا، تحقیقی پیرامون اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر مولانا و خاندانش انجام شده سپس، بررسی معانی مختلف این واژه و اهداف کاربردی آن مورد پژوهش قرار گرفته است.
1-3 اهمیت پژوهش
با توجه به جنبههای رمزی واژهها در آثار عرفانی، هدف و اهمّیّت کاربرد آنها را آشکار میسازد و ما را در برقراری ارتباط و درک مفاهیم عمیق و واقعی آنها، یاری میکند. علاوه بر آن، این معنی را بر ما روشن میسازد که عرفا، بیشتر، از واژههای متداول و معمول زبان استفاده نموده و برای همان واژهها، معانی تازه، دست کردهاند ، به زبان دیگر اینکه، سخنان آنان دوپهلوست و دارای ظاهر و باطن است و در عین حال این زبان، در بیان اسرار پیچیده ی عرفانی تواناست.
«دیوان کبیر» نیز از این دیدگاه، یک اثر عرفانی با دیدگاه عرفانی و اصطلاحات خاصّ آن است.
1-4 پرسشهای پژوهش
1-آیا واژه «خاموش» میتواند تخلّص مولانا باشد؟
2- آیا این واژه در ابیات دیوان کبیر با مضامین و معانی خاصّی به کار رفته است یا خیر؟
3- آیا برای مضامین و معانی موردنظر واژه ی«خاموش» از نمادها و تعابیر دیگری استفاده شده است؟
4- آیا واژه ی خاموش میتواند بیانگر گرایشهای عرفانی مولانا در زمان آشنایی با شمس باشد یا اینکه محدود به برهه ی خاصی از زمان نمیشود؟
1-5 پیشینه ی پژوهش
دستاورد تحقیق انجام شده جهت بررسی پیشینه ی پژوهش، این است که تا کنون این گونه تحقیقی در خصوص کلّ اشعار دیوان و تخلص مولانا و مفاهیم آن بدین شکل و همهجانبه انجام نشده است. البته لازم به ذکر است که کاربرد قابلتوجه واژه ی «خاموش» عدهای از محقّقان را بر آن داشت تا در آثار خود به صورت کوتاه و اجمالی و گاه گذرا نظرات خاصّ خود را در این مورد که آیا «خاموش» میتواند تخلّص مولانا باشد یا خیر؟ بیانکنند.
عدّه ای از آنان از جمله: دکتر شفیعی کدکنی، دکتر ذبیحالله صفا، دکتر عبدالحسین زرین کوب، استاد بدیع الزمان فروزانفر، الفت اصفهانی، علی دشتی و فرانکلین دین لوئیس، این واژه را تخلّص مولانا میدانند و در مقابل، دکتر قدمعلی سرامی، دکتر علی حسین پور و ویلیام چیتیک با این نظر مخالف اند.
(در فصل سوم که تخلص مولانا مورد بررسی قرار میگیرد، این نظرات متفاوت آورده میشود.)
1-6 فرضیههای پژوهش
1- احتمال دارد واژه ی «خاموش» تخلّص مولوی باشد.
2- ممکن است واژه ی «خاموش» صرفاً در معنای تخلّص نبوده و با مضامین و معانی خاصی در دیوان به کار رفته باشد.
3- ممکن است مولوی برای بیان مضامین و معانی خاصّ مورد نظر خود در مورد این واژه ها نمادها و تعابیر دیگری به کار برده باشد.
4- ممکن است که گرایش مولانا به عرفان مختص زمان آشنایی با شمس نبوده و مربوط به دوره ی قبل از آشنایی با شمس باشد.
1-7 هدفهای پژوهشی
مهمترین هدف از این پژوهش، پرداختن به مفهوم رمزی واژه «خاموش» و یافتن معانی متفاوت آن و همچنین بررسی و روشن سازی بخشی از فرهنگ عرفانی در دیوان کبیر و در رابطه با این واژه است.
ثمری این پژوهش، آشنایی و آگاهی از معانی سمبولیک واژه ی «خاموش» و درک مفاهیم رمزی آن و همچنین پی بردن ارزش و اهمّیّت، و بزرگداشت این اثر ارزنده، در ادب فارسی است.
1-8 روش پژوهش
روش پژوهش، تحلیل و بررسی محتوا و جمعآوری مدارک موجود در رابطه با موضوع مورد بحث بوده است. اطلاعات از طریق پژوهش کتابخانهای، سپس فیش برداری، تنظیم و استنباط و استدراک و همچنین مراجعه به منابع مربوط با موضوع و در نهایت نتیجهگیری، حاصل شده است.
علی علیهالسلام کسی است که همگان محو صفات و کمالات وجودی او هستند. او کسی است که اگر درختان عالم، قلم شوند و دریاها مرکب و جنیان حسابگر و آدمیان نویسنده، نمیتوانند فضایل و افتخارات او را بشمار آورند.
زبان علم و خرد الکن از فضایل اوست
|
که کس علی نشناسد به غیر پیغمبر
|
|
کجا به وصف کمالات او توان پی برد
|
قلم شوند درختان و بحرها جوهر
|
ولی از آنجا که انسان کمالگرا، همواره در زندگی در جستجوی بهترینها است، در طول تاریخ، اندیشمندان و محققان زیادی به دنبال کسب معرفت و معرفی ابعاد وجودی این اعجوبهی الهی، آثار زیادی را خلق کردند و نویسندگان و هنرمندان بزرگی به منظور شناخت وجود والایش رنجها کشیده و در وصفش قلمها زدهاند، به امید آنکه بتوانند قطرهای از دریای وجود بیکرانش را دریابند.
در این میان شاعران برجسته و نامدار نیز این رسالت بزرگ دینی و انسانی را بر دوش خود احساس کردند و از ذوق و استعداد خود در جهت شناختن و شناساندن این شخصیت بینظیر بهره گرفته و مناقب و فضایل گستردهی آن بزرگوار را به زبان زیبای شعر به تصویر کشیدند.
این رساله بر آن است در حد توان خود گامی هر چند کوچک در این راستا بر دارد و گوشهای از معرفت والای آن امام همام را از طریق اشعار یکی از شاعران برجستهی عرب منعکس سازد. شیخ محمد علی یعقوبی، شاعر معاصر کشور عراق از جمله شاعران متعهد و مخلصی است که به دلیل روحیهی حساس و وجدان بیدارش همواره در برابر مذهب و میهنش احساس مسؤولیت کرده و با استفاده از استعدادهای ذاتیاش، اشعار زیبا و ارزشمندی را در زمینههای سیاسی، اجتماعی و مذهبی سروده است او دیوانی سرشار از اشعار ملی- میهنی دارد که در آن علیه دسیسههای پلید استعمارگران میتازد و از آرمانهای مقدس ملت عرب دفاع میکند.
در زمینه مذهبی نیز از همان ابتدای جوانی به عنوان مبلغ دینی فعالیتهای مؤثری داشت و همین تعهّد عمیق مذهبی و ارادت خالصانهی وی نسبت به ائمهی اطهار به همراه ذوق و قریحه ادبیاش باعث شد تا در زمینه ادبیات متعهد، اشعار زیادی را به رشتهی نظم در آورد، یکی از آثار او قصیدهی طولانی و ارزشمند «المقصورة العلیة فی السیرة العلویة» است که شاعر در آن به بیان فضایل و مناقب و وقایع و رویدادهای زندگی امام علی(ع) میپردازد.
هدف این پژوهش ترجمه و شرح این مقصوره است و علیرغم اینکه پژوهشگر تمامی تلاش خود را در جهت هر چه بهتر انجام دادن این رساله به کار گرفته ولی بدون تردید، خالی از نقص نیست. امید است اساتید و صاحبنظران محترم با راهنماییهای ارزشمند خود نگارنده را در رفع نارساییهای آن یاری دهند.
بیان موضوع
«المقصورة العلیّة فی السّیرة العلویّة» شامل 450 بیت است که شاعر در آن فضایل و مناقب امام علی (ع) و وقایع و جنگها و رشادتهای آن حضرت را به رشتهی نظم درآورده است، این رساله پس از نگاهی کوتاه به زندگی و جایگاه ادبی و ویژگیهای شعری شاعر و معرفی آثار وی، به ترجمه و شرح ابیات مقصوره میپردازد. در این قسمت، بعد از ترجمهی برخی از واژگان، ابیات مقصوره به فارسی ترجمه شده است و سعی بر این بوده که ترجمهی فارسی ابیات، حتی الامکان روان و ادبی باشد. هم چنین برخی از نکات ادبی و بلاغی ابیات نیز مورد بررسی قرار گرفته است. بسیاری از ابیات این قصیده بر گرفته از احادیث و روایات وارده در مدح و منقبت امام علی(ع) است و یا به وقایع و جنگهای آن حضرت اشاره دارد. بنابراین نگارنده با استفاده از منابع معتبر حدیثی- روایی، به شرح و توضیح این ابیات پرداخته است.